ХААН ХҮНИЙ 35 ЭРДЭМ

1. Сайн бүхний үндэс – билэг оюун төгсөх
2. Энэ ба хойт хэргийг санаж сэтгэлээ шинжих
3. Буяны дээд багшийг шүтэх/мэдлэгтэй хүмүүсийг хүндлэх, дагах/
4. Буруу явдалтай хилэнцэт нөхрийг үл тэвчих
5. Гэм бүгдийн гарах орон буруу үзлийг тэвчих
6. Шалтгаан, үрийн барилдлагыг мэдэх
7. Эрдэм билэг төгөлдөр итгэмжит нөхрийг шүтэх
8. Эрдэмтэй, эрдэмгүй, сайн ба муу ардыг ялган таних
9. Худал хуурмаг өгүүлэгч ардын үгийг үнэнд үл барих, зохист утгаар шинжих
10. Арга башир ихтэй, ач тусыг үл санагч муу нөхрийг тэвчих
11. Номын ёсоор явах/хуулийн дагуу/
12. Олон түмний сэтгэлд нийлэмжтэй уран яруу өгүүлэх
13. Эрдэм билгийн дайсан – залхуу хойргыг тэвчих
14. Аливаа үйл хэргийг хийхийн өмнө нягтлан шинжих/бусдын санал сонсох/
15. Хэр хэмжээтэй зоог барих
16. Бууран доройтохын үндэс-үлэмж нойрыг тэвчих
17. Эм хүний үгэнд үл орох/хамааралгүй эмийн үг/
18. Өтгөс, нялхас, дорой буурайг үл хууран мэхлэх
19. Уур хилэнг сайтар дарж, номхон хүлцэнгүй байх
20. Хотол сайн явдал төгсөх
21. Эцэг, эх болон амраг саднаа хайрлах
22. Ард олноо эд агуурсаар гачигдуулахгүй байх
23. Албат иргэдээ алба татвараар дарахгүй байх
24. Хэрцгий догшин авиргүй, урсгал зөөлөн сэтгэлээр ард олноо жаргаах
25. Өвөг дээдсийн өв уламжлалыг хадгалан хамгаалах

26. Хамаг амьтны тусын тулд өглөгт хичээх

27. Цаг үргэлж үнэн өгүүлэхийг хичээх
28. Тачаал, шуналын сэтгэлийг үл хэрэгсэх
29. Чухаг дээд гурвыг шүтэх
30. Сайн нөхрийг шүтэх
31. Үр хүүхдүүдээ хайрлан энхрийлж, сайн мөрд оруулах
32. Ард олноо асран тэтгэх
33. Албат иргэдээ номчлон тэтгэх/гэгээрүүлэх/
34. Өөрийгөө болоод бусдыг арван буяны мөрд оруулах/зөв амьдрах/
35. Дээдийн номыг дэлгэрүүлэх/сургаал, номлол, мэдлэг/

ХАРАНХУЙ ЗАСАГ БА ХАР МАСС

Вверху тьма власти, внизу
власть тьмы.
/В.Гиляровский/

Монголд хууль журам биелүүлж амьдрахаас зөрчиж амьдрах нь хамаагүй амар хялбар болж байна. Хууль зөрчсөнөөс учрах эрсдэл нь тэр хуулийг биелүүлсний “шан” болж ирэх хохирлоос хамаагүй бага гэдгийг нийтээрээ мэдэх болов. Ийм эрүүл бус сэтгэлгээ, аюултай итгэл үнэмшлийг өдөр тутмын амьдралын ердийн хэм хэмжээ болгоход УИХ-ын оруулсан хувь нэмэр үлэмж их. Уг нь аливаа хууль тогтоомж гэдэг бол нийгмийн харилцааг бүхэлд нь зохицуулах үүрэгтэй байтал атал манайд бол УИХ-ын гишүүдийн бусадтай харилцах хувийн харилцааг л тэдэнд өөрсдөд нь ашигтай байдлаар зохицуулах зорилготой юм шиг байгаа юм. Сүүлийн жилүүдэд УИХ-аас батлан гаргаж байгаа уул уурхайн салбартай холбоотой бүх л хуулиуд ийм байгаа. Эрхэм гишүүд хууль батлах онцгой эрх дархаа нийтийн тусын тулд гэхээсээ илүү хувьдаа ашиглаж буй хэрэг. Энд би зөвхөн шууд халаасанд нь орох мөнгө төгрөгний тухайд ч бус, мөн олон нийтийн өмнө сайн хүний дүр бүтээх, эх орон газар шороондоо хайртай хүн болж харагдах, дахин дахин төрийн өндөр сэнтийд залрах дуусашгүй хүслээ зардал багатай гүйцэлдүүлэх гэсэн эрмэлзэл нь хууль батлах бүрт байнга дагалдан цухалзаж байдгийг хамруулж байна. Үүний дотор онцгой байр эзэлдэг зүйл бол улс төрийн явцуу бүлэглэлийнхээ хэтэрхий явцуу эрх ашигт үйлчлэх байдал цагаандаа гарсан. “Намайг сонговол би хүүхдэд чинь мөнгө өгнө. Хуримлахад чинь их мөнгө өгнө. Та нар ажил хийх хэрэггүй болно. Би сонгогдсоныхоо маргааш хүн бүрт сая саяар нь мөнгө өгнө” гэж ядруу түмнийхээ зүдрүү амьдрал дээр дөрөөлөн гарч ирдгийг хүн бүхэн мэднэ. Сонгогчид хэдий чинээ ядуу зүдүү байна, улс төрчдөд тэр хэрээр ашигтай байдгийн амтанд орсон эрхэм гишүүд Монголд аль болох олон хүн, байгууллага, төрөөс буюу тэднээс улам л хамааралтай байх бодлогыг алхам бүртээ хэрэгжүүлж байгаа гэхэд болно. Жирийн иргэд, байгууллагуудын бие даасан хараат бус байдлыг баталгаажуулах, улс орны нийгэм эдийн засгийн амьдралд бие даан оролцож нийгэм дэх байр сууриа бэхжүүлэх, ер нь хүн бүр хэн нэгнээс ямар нэг юм гуйж эсвэл шаардаж бус өөрийнхөө амьдрал ахуйг өөрөө авч явах орчин бүрдүүлэх талаар УИХ ямар хууль гаргасан юм бэ? Хамгийн товчоор хэлэхэд улс төрийн нам, ууж идэх бүлэглэлээсээ үл хамаарах тэдний нийтлэг нэг ашиг сонирхол нь ард иргэд та биднийг ямар ч идэвх эрмэлзэлгүй, мэдлэг мэдээлэлгүй, дээр нь юу ч бичиж болох цагаан цаас, дэргэд нь яаж ч дургиж байж болох “хар масс” байлгахад оршиж буй нь ил байдаг.
Уул уурхайнхны гайхшрал цөхрөл, хараал зүхлийг барж яваа хүмүүсийн нэг бол УИХ-ын гишүүн Н.Батбаяр. Тэрбээр өнөөдөр Оюутолгойн гэрээг “Зэлтэрийн гацаа”-нд оруулчихаад араас нь “Би байсан бол гэрээг өдөрт нь л байгуулчихна. Засгийн газарт хамгийн сайхан бололцоог бид олгосон ш дээ. Одоо бүх зүйл тэднээс хамаарна. Гэрээ байгуулж чадахгүй бол тэд хариуцлага хүлээх ёстой” гэсэн ярилцлагыг хэвлэлүүдээр цацаж, тохуурхан даапаалж явна. “Хар масс”-ын бодит төлөөлөл болсон миний бие үүний цаад тал руу өнгийн харж хэрхэн чадах билээ. Учир начир мэдэх хүмүүсийн яриагаар бол Сангийн сайд болох гэсэн түүний “ариун” хүслийг биелүүлэхээс татгалзсан С.Баярын Засгийн газраас хариугаа авч байгаа явдал гэнэ. Гэрээг байгуулж чадахгүй юмуу ард түмэнд “хохиролтой” гэрээ байгуулвал тэр нь УИХ доторх өөрийн бүлэглэл болон өнөөх “хар масс”-ын тусламжтайгаар Засгийн газрыг огцруулах шалтгаан болох учиртай агаад үүгээр түүний операцийн эхний шат дуусах бололтой. Энэ бол манай хууль тогтоомж нийгмийн харилцааг зохицуулахаасаа илүү эрх мэдэлтнүүдийн хоорондын хувийн харилцааг зохицуулахад чиглэгддэгийн нэг л жишээ. Алдарт 68%-ийн татварын зохион бүтээгч нь бас Н.Батбаяр. Энэ хууль гарсан 2006.06.09-ний өдөр бол нэн түрүүн алт олборлогч компаниуд, Эрдэнэтийн УБҮ, Монгол банкны хувьд “хар Баасан гариг” болон үлдсэн. Харин эрхэм гишүүн бол Монголын түүхэнд хэзээ ч байгаагүй мундаг үр өгөөжтэй хууль болсон мэтээр зай завсаргүй сурталддаг. Энэ хуулиас болж Монгол банкинд тушаагддаг байсан алтны талаас илүү хувь нь жил болгон гадаад дотоодын наймаачдын гараар Хятадын хар зах руу гардаг болсон. Хууль ёсны дагуу үйлдвэрлэл эрхлээд улсын төсөвт татвараа төлөөд явдаг байсан 130-аад компаний тал нь алга болж “нинжа” байдалд шилжсэн. Эрдэнэтийн УБҮ техник технологийн шинэчлэл хийх, ажилтнуудынхаа цалин хангамжийг нэмэгдүүлэх ямар ч бололцоогүй болсон. Эрдэнэтийг байгуулан хөл дээр нь босгосон, тал хувийг нь эзэмшдэг оросуудын эрх ашиг руу зүгээр л нулимж хаячихаад, хамтын үйлдвэрийн ашгийн гуравны хоёроос илүүг нь монголчууд улаан цайм завшсан нь олон улсын харилцааны хэм хэмжээг бүдүүлгээр зөрчсөн тод жишээ болсон. Далд буюу сүүдрийн эдийн засгийг аль болох бага байлгах нь хууль тогтоогчдын үүрэг зорилго баймаар. Гэтэл Н.Батбаяр ба түүний нөхөд далд эдийн засгийг хөгжихөд туслаад зогсоогүй хууль бус алт олборлолт, хил дамжсан хууль бус наймаагаар мэргэшсэн гэмт бүлэглэлүүд үүсч урт удаан хугацаанд үйл ажиллагаа явуулах таатай хөрсийг бий болгосон билээ. Гэвч тэрбээр энэ талаар ам ангайдаггүй. Ийм байх нь Монголд тустай гэж арай ч үздэггүй байх. Харин мэдлэг боловсрол дутмагаасаа болж тухайн үеийн хувийн амбицдаа дийлдэн болчимгүй юм хийчихээд тэрийгээ олны өмнө хүлээн зөвшөөрөх зориг зүрх нь хүрдэггүй юм болов уу. Түүний ухуулаад байдагчлан 68%-ийн татвараас тийм их орлого орсон юм бол одоо тэр нь хаа байгаа юм бэ? Идээд дуусгачихсан юмуу? Тийм их юм идсэн шинж энгийн иргэдийн өнөөгийн амьдралаас харагдахгүй л байгаа юм даа. Батбаярын хэлээд байгаа шиг тийм их мөнгө ард иргэдийн ходоодонд ороогүй, халаасанд лав байхгүй. Тэгэхээр хаачсан байж таарах вэ? Хаачсаныг мэдэх гэж эрэхийн хэрэггүй дээ. Учир нь энэ хуулийн ачаар улсад орсон орлого нь түүний балгаар алдагдсан мөнгөнөөс хэдэн арав дахин бага байсан болохоор тэр алдагдлын өчүүхэн хэсгийг нөхөөд л дууссан хэрэг. Улсын үйлдвэрийн газар болохоор Эрдэнэт үйлдвэр л зэсийн үнийн гэнэтийн өсөлтийн татварт хэдэн төгрөг төлсөн болохоос алтнаас юу ч ороогүй. Орох бүү хэл хуучин татвараар ордог байсан орлогын талаас илүү нь, Монгол банкны эрдэнэсийн санд хуримтлагддаг байсан алтны мөн талаас илүү нь жил бүр алга болдог болсон тухай дээр хэлсэн.
1997 оны Ашигт малтмалын тухай “муухай” хуулийг л даруй өөрчлөхгүй бол Монгол улс хөгжихгүй хэмээн харанхуй засгийн төлөөлөл ч, хар массын толгойлогчид ч хаа сайгүй хашгиралдсаар байгаад 2006 онд өөрчлөн баталснаас хойш бүтэн гурван жил өнгөрлөө. Үр дүн нь хаа байна? Монгол бол бизнес эрхлэх, тэр тусмаа томоохон хэмжээний урт хугацаатай хөрөнгө оруулалт хийхэд маш их эрсдэлтэй орон. Хууль эрх зүйн орчин нь байнга хувьсан өөрчлөгдөж байдаг, төр засаг нь тогтвортой бодлогогүй байнга савлаж байдаг, хүн ардын нь нүд гүйцэд нээгдээгүй учраас орчин цагийн соёлт хүн төрөлхтний хэлээр ярилцаад ойлголцоход хэцүү гэсэн мессежийг л дэлхий дахинд түгээж, орж ирсэн байсан хөрөнгө оруулагчдыг үргээж, ирэх гэж байсныг нь хүлээхэд хүргэснээс өөр бодитой үр дүн өгсөн гэж үү? Одоо дахиад л өөрчлөх юм яриад бүр УИХ-аас ажлын хэсэг томилчихоод байж байгаа.
Өнөөдөр ч уул уурхайн салбарт үйл ажиллагаа явуулж буй хүмүүсийн нэгэн дуугаар өгүүлж буй зүйл бол тус салбарт ажиллах хууль эрх зүйн орчин болоод эдийн засгийн нөхцөл байдал жилээс жилд, өдрөөс өдөрт улам л уруудан доройтож буй явдал. Сүүлийн үед тус салбартай холбоотой гарч буй хууль журмууд бүгд ганцхан үүрэг зорилготой. Тэр нь зөвхөн л хориглох, зогсоох, цуцлах. Хамгийн сүүлд гэхэд л “Усны сав газар, ойн сан бүхий газар ашигт малтмал эрэх, хайх, ашиглахыг хориглох тухай” гэсэн нэг лут хуулийг хар массыг хашгиралдуулж, бүр өлсгөлөн зарлуулан шоудаж байж харанхуй засаг батлан гаргав. Уг нь ус гол, ой модоо хамгаалах гэж байгаа юм бол тэндээс хүмүүсийг хөөн гаргах биш харин харах хүн, хайхрах эзэнтэй болгомоор. Усны сав, ойн сан бүхий газар үйлдвэрлэл явуулахгүй болохоор л бүх юм сайхан болчих юм гэнэ ээ. Хүүхдүүдийн хэллэгээр ёстой яг ш дээ. Тэнд албан ёсоор үйл ажиллагаа явуулж буй хүмүүс, аж ахуйн нэгж, байгууллагууд тэр газрыг сүйтгэхгүй байх, эвдэж сэндийлсэн бол буцаан сэргээх, байгаль орчны хууль журмуудыг чанд мөрдөн ажиллах, эс тэгвэл торгууль шийтгэл хүлээлгэхээс эхлээд үйл ажиллагаа явуулах эрхийг нь хүртэл хасах арга хэмжээ авдаг, төрийн эрх бүхий байгууллагуудаас байнгын хяналт тавьж, байгаль орчныг нөхөн сэргээхэд зориулсан татвар хураамжийг нь тогтмол авдаг, өөрөөр нь энэ талын ажил хийлгэдэг, шаардлагатай мөнгө хөрөнгийг гаргуулдаг байвал дээргүй гэж үү? Гэтэл төрд данстай, түмэнд нэртэй компаниудыг тэндээс хөөж гаргаад оронд нь өнөөх хэнд ч дийлддэггүй “нинжа”-нуудаа тийш нь оруулах юм байна л даа. Царцааны нүүдэл шиг гамшиг тарьж явдаг олз хайсан хулгайчдын гарт сүйдсэн газар багадаагүй. Тэдэнтэй төр засаг байгаль сүйтгэснийх нь төлөө хариуцлага тооцож байсан тохиодлыг би санахгүй юм. Хайгуул, олборлолт явуулах лицензтэй уул уурхайн компаниуд л тэдэнтэй тэмцэл явуулж эзэмшил газраа хамгаалдаггүй байсан бол нуур болгон булингартаж гол болгон тасрах байсан. Тэртэй тэргүй харах эзэн хайхрах хүнгүй зэлүүд газрыг хэн нэгэнд өөрт нь ашигтайгаар хариуцуулах, хэр зэрэг хариуцаж байгааг нь төрөөс хянаж байхын оронд бүгдийг хөөж гаргаад хэний ч биш болгочихоор л бүх асуудал шийдэгдэж ус нь урсаад ой нь ургаад эхлэх юм байх даа.Бөглүү хязгаарын булаг шандыг хамгаалах бүү хэл дэргэдээ байгаа дархан цаазат Богд уулынх нь модыг морин тэрэгтэй хулгайчууд өдөр шөнөгүй зөөж зарсаар дуусаж байхад төр засаг юу хийж байгаа юм бэ? Юу хийж чадах юм бэ? “Морин тэргээр Богд уулнаас шөнө мод зөөхийг хориглох тухай” гэсэн хууль л гаргах биз. Яагаад гэвэл заавал ийм хууль гаргахыг шаардаж хар масс өлсгөлөн зарлаж буй.
Саяхны нэгэн өглөө гэнэт “Нэмэгдсэн өртгийн албан татварын тухай хууль”-д нэмэлт өөрчлөлт хийгээд орхив. Зорилго нь уул уурхайн бүтээгдэхүүн экспортлогч компаниудын төлсөн нэмэгдсэн өртгийн албан татварыг буцаан олгодог байсныг зогсоох. Наадах чинь нийтэд нэг их хүртээлтэй юм биш ээ, ганц хоёр том компанийг л чангалах гэж хийсэн ажил хэмээн миний нэгэн танил хээвнэг өгүүлж байна. Бүр тодруулбал ганц хоёрхон том компаний захирлуудтай УИХ-ын зарим гишүүд хувийн харилцаагаа зохицуулж байгаа юм гэнэ. Манай төр засгийн үнэн нүүр царай ийм л болсон байна. Ямар ч асуудал дээр манай төрд нэгдсэн цэгцтэй бодлого байдаггүй, харин төрийн өндөр сэнтийг зайдагнасан хувийн эрх мэдэлтнүүдийн ашиг сонирхол амбиц л төрийн нэрээр хууль журам болон гарна. Түүнийгээ дандаа эх орон, үндэсний аюулгүй байдал, тусгаар тогтнол гэсэн хуурай хоосон том үг хэллэгээр халхална гээч.
Хар масс болохоор хоногийнхоо хоолыг олох ухаан байхгүй мөртлөө Монгол улсын хөгжил цэцэглэх зам мөрийг тольдон гийгүүлнэ. Харанхуй засаг юу ч хийж бүтээхгүй, мэдэхгүй, чадахгүй атлаа бүх зүйлийг өөрийн мэдэлд хураан авч үрэн таран хийгээд, үлдэгдэл гарвал буцаан хар массад түгээн цацаж ивээл хайр үзүүлнэ. Уул уурхайн үйлдвэрлэл явагдахгүй, хөрөнгө оруулалтын гэрээ хийгдэхгүй, харин үүнийг хэрхэн мундаг хийх тухай, Монгол бол дэлхийн бусад бүх орноос агуу, монгол хүн бол ердийн нэг муу америк, англи,канад, япон биш, тусгай супер хүн болох тухай зөвхөн л ярьцгаана. Улс төр, бизнес, эдийн засаг, орон нутаг, айл өрх, нийтийн эрх ашиг гэж ялгагдахгүй, эрэмбэлэгдэхгүй. Яагаад гэвэл монголчууд харанхуй засаг, хар масс гэсэн хоёр хэсэгт л хуваагдана.

Т.НАРАН

ТӨРИЙН РЭКЕТ

Вверху тьма власти, внизу власть тьмы.

/В.Гиляровский/

Энэ чинь хэдэн он бэ?

Нэгдүгээр зүйл: Монгол улсын хязгаарын нутагт бүх газрын аливаа уурхайг нь цөм Ардын Засагт Монгол улсын хөрөнгө болгосугай. Олон зүйлийн уурхайг малтах ашиглахаар түрээсэлсэн буюу концесс зэргийн эрх олсон буй аваас цөм устгамой.
Нэг өглөө л босоод ирэхэд ийм заалтаар эхэлсэн хуулийг УИХ баталчихсан байхыг үгүйсгэх арга алга. Сүүлийн үед төрийн өндөр эрх мэдэл бүхий зарим хүмүүс, тэрчлэн олон “эх оронч” хөдөлгөөнүүдийг зохион байгуулагчдын зүгээс “бүхнийг төрийн мэдэлд өгөх, төр буцааж хураан авах, 50%-аас доошгүйг төр эзэмших”ёстойг тунхаглан хэлж байгаа үг, хийж байгаа үйлдэл нь ийн бодоход аргагүй хүргэж байна.
1923 оны 8-р сарын 30-нд Сангийн яамнаас эрхлэн гаргасан, нэгдүгээр зүйлийг нь дээр иш татсан “Ардын Засагт Монгол Улсын уурхайн дүрэм” нь мэдээж тухайн үеийн улс төр, нийгмийн бодлого зорилгодоо яв цав нийцүүлэн гаргасан баримт бичиг байжээ. Гэтэл одоо чинь хэдэн он бэ??
Ард түмнийхээ төлөө морь нохой мэт зүтгэнэ гэсэн амлалт өгч төрийн өндөр эрх мэдэлд хүрсэн эрхмүүд маань биднийгээ “амьд” байсаар байтал эс тоомсорлон бүхнийг зөвхөн өөрсдөө мэдэн шийдвэрлэх, шийдвэрүүдээ тулган хүлээлгэх явдал хүчтэй ажиглагдах болов. Үүнийг батлах олон жишээний нэг нь энэ оны тавдугаар сарын 12-ны өдөр УИХ-аар хоёрхон цаг хэлэлцсэн болоод л хэн ч мэдээгүй байхад гэнэт “палхийтэл” батлан гаргаж, хэвлэлүүдээр бичиж байгаачлан “дэлхийн чихийг дэлдийлгэсэн” “Зарим төрлийн бүтээгдэхүүнд үнийн өсөлтийн албан татвар ногдуулах тухай хууль” юм. Зарим төрлийн ч гэж дээ, ердөө алт, зэсний үнийн түр зуурын өсөлтөөс компаниудад орж байгаа “үүлэн чөлөөний нар” шиг нэмэлт орлогыг нь төрийн дансанд хурааж авах л ганцхан зорилготой хууль юм. Татвар гэж нэрлэж байгаа боловч авч байгаа арга нь хууль ёсны гэхээсээ илүү дээрмийн шинжтэй, зөөлнөөр хэлэхэд төрийн нэр барьсан рэкет. Татвар төлөгчидтэйгээ хэлэлцэж тохиролцох бүү хэл, ядаж нэг удаа ч уулзаж санал солилцолгүй, “зүв зүгээр явж байхад” нь гэнэт барьж аваад шууд халаасанд нь гараа дүрж, мөнгийг нь хүчээр авч байгааг өөрөөр юу гэж нэрлэх юм бэ?

Булааж авсан мөнгө бусдад жаргал авчрах уу?

Энэ хуулиар олсон орлогыг/өдөрт л 700 сая төгрөг улсын төсөвт ороод байх юм гэнэ лээ/ “Монгол улсыг хөгжүүлэх сан”-д төвлөрүүлээд улсаа хөгжүүлээд эхлэх ухааны юмыг хууль батлагчид ярьж байна. Хэн үүнд итгэхэв дээ! 1997 оны Ашигт малтмалын тухай хуулийн 61-р зүйлд: Ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөрийг төвлөрсөн болон орон нутгийн төсөвт оруулна гэж заасан хуулийн заалтаа биелүүлэхгүй, бүгдийг нь төвлөрсөн төсөвт хурааж авчихаад, орон нутгийнхныг бухимдуулсаар олон жил боллоо шүү дээ. Наад зах нь Улаанбаатарыг цэцэглүүлэхээр хэдэн жилийн өмнө бий болгосон “Улаанбаатар сан”-гаа тойрсон хардалт, хараал, хэрүүл маргаанаа эхлээд дуусгачих л даа, тэгвэл. Нөгөөтэйгүүр, “төр өөрөө юу ч бүтээдэггүй. Төрөөс иргэддээ үзүүлж буй хишиг, тусламж гээч нь ард иргэдийнхээ нэг хэсгээс булааж авсан юмаа нөгөө хэсэгт нь тарааж өгч байгаагаас өөр юу ч биш юм” гэж барууны зарим судлаачдын бичсэнийг энд дурьдахгүй байх арга алга. Яг л тийм. Ийм рэкет аргаар цуглуулсан мөнгөө хүүхдүүдэд, шинэ гэр бүлд, өөр юу юу ч билээ сонгуульд амалсан популист амлалтуудаа биелүүлэх санхүүгийн эх үүсвэр болгох юм байна л даа. Хэн нэгний бүх л насаараа зүтгэж, өөрийн шударга хөдөлмөр, хөлс хүчээр бий болгосон баялгийг ийнхүү булаан авч түгээснээр бусдад жаргалтай сайхан амьдралыг авчрах нь юу л бол!!
Алт, зэсийн нэг удаагийн түр зуурын үнийн өсөлтийн зөрөөгөөс хэдэн төгрөг нэг удаа олох гэж шуналтаснаасаа болоод манай улсын гадаадын нийт хөрөнгө оруулалтын 60 гаруй хувийг эзэлдэг, жил бүр улсын төсвийн 30-аад хувийг бүрдүүлж, 270-аад тэрбум төгрөгийг оруулдаг, нийт экспортын 60 илүү хувийг гаргадаг уул уурхайн салбарт үйл ажиллагаа явуулж буй дотоод, гадаадын компаниудын халаасыг ийнхүү сэгсэрнээрээ ирээдүйн олон тэрбумын тогтмол орлогынхоо эх үүсвэрийг алдаж байгаа юм биш биз гэсэн сэрэмжлүүлэг үнэхээр үндэслэлтэй. Хөл дээрээ босож магадгүй байгаа ганц салбараа унагах гээд зүтгээд байгаа бус уу?
Монголчууд бидний сэтгэлгээ ч гэх юмуу араншин ч гэх юмуу нэг муухай согогийн талаар олон хүн ярьдаг. Тэр нь аль гайгүй шиг, өсөж өндийж яваагаа тал талаас нь “зулгаасаар” байгаад татаж унаган өөрийнхөө ижил болгож аваад дуусдаг. Ах дүү нарын дундаас хэн нэг нь бизнес эрхлээд овоо орлого ашиг олохтой болоод ирмэгц нь мөнгө төгрөг нэхэж, харж хандуулах юм яриад эхэлдэг. Өгөхгүй бол муулна, гүтгэнэ, доромжлоно, өмч хөрөнгийг нь хулгайлна, ах дүүгийн харьцаагаа таслах ухааны юм ярьж айлгана. Нөгөөхийгөө өсөж өндийхөд нь өчүүхэн ч тус болоогүй мөртлөө шүү дээ.
1997 оны Ашигт малтмалын тухай хуулиар дотоод, гадаадын хэн ч болов хайгуулын лиценз авах, тэхдээ хөрөнгө мөнгөний хэмжээ, албан тушаал, мэдлэг мэргэжил алийг ч харгалзахгүй “хэн түрүүлж ирсэн” нь авах эрхтэй гэж заагаад өгчихсөн, түүнээс хойш 8 жил болоод байхад өөрөө “унтаж өнгөрөөчихөөд” сэрэнгүүтээ “…тэр.. бас тэр.. тэр.. төчнөөн лиценз авчихсан байна шүү. Хулгайчийг бариарай, эх орон хоослоод дууслаа” гээд хашгираад, “сэрүүн” байсан, бас сэргэлэн авхаалжтай нэгнийг гэмт хэрэгтэн мэт харааж зүхээд эхлэв. Өөрт нь яг адил боломжийг хуулиар олгосоор байтал ашиглаагүй мөртлөө хүмүүс аваад, хөрөнгө оруулалт хийгээд, хайгаад, бас “юм хум” олоод эхлэхээр нь л булааж авах, хурааж авах гэж уулгалан дайрах нь хууль бусаас гадна дэндүү муухай биз дээ…
Өөрсдийнх нь батлан гаргаж, дэлхийд зарласан хуулийн дагуу орж ирээд ямар ч зөрчилгүй ажиллаж, өч төчнөөн сая долларын хөрөнгө оруулалт хийгээд ч юмуу хийхээр завдахад нь хуулиа гэнэт өөрчилж хаячихаад “Дургүй бол гараад л явна биз. Дараачийн хөрөнгө оруулагчид нь байж байгаа юм чинь” гэх зэрэг ямар ч төрийн хүний амнаас гарах ёсгүй, болчимгүй, худрагагүй үгсийг өнөөдөр манай УИХ-ын гишүүд хээвнэг хэлээд зогсож байгааг юу гэмээр юм бэ, мэдэхгүй.
Эхний хөрөнгө оруулагчид “хулхидуулах” материалын болон моралийн бэлтгэлгүй байсан бол тэдний хэлээд байгаа дараагийн хөрөнгө оруулагчид тийм бэлтгэлтэй л орж ирэх юм биз дээ. Яахав, тэдний тооцоолж байгаагаар Эрдэнэтийнхэн үйлдвэрээ буулгаад явчихаж чадахгүй байж болно, гүрвэлээс өөр амьд амьтан цөөхөн үзэгддэг байсан манай говьд дэлхийд ховорт тооцогдох томоохон орд нээх гэж олон зуун сая доллараа булчихаад байгаа Айванхоу шууд яваад өгч чадахгүй байж болох юм. Гэтэл дахиад шинээр Эрдэнэтүүд бий болох, Оюу толгойнуудыг нээх бололцоог л урьдчилан үгүй хийж байгаа хэрэг шүү дээ.

Төр хулхидах нь ердийн зүйл болж байна.

Монголын хууль эрх зүйн хуурамч таатай орчин, түүний хуурамч тогтвортой, баталгаатай байдалд мэхлэгдсэн Айванхоу Майнз компани хэрхэн үйлээ үзэж, тамаа цайж байгааг цаана чинь дэлхийн уул уурхай, банк санхүүгийн салбарынхан, хөрөнгө оруулагчид, өдөр бүр харж, Фрийдлэндийг өрөвдөж, гайхашран толгой сэгсэрцгээж байна. Энэ талаарх нийтлэлүүдийг эмхэтгэвэл бараг “гадаадынхан Монголын уул уурхайн найдваргүй байдлын тухай” гэсэн ном болохоор байна.
Өнөөдөр жирийн иргэдийн дунд залилан хийх, хэн нэгнийг мэхлэх явдал ердийн үзэгдэл болсон тухай, түүнийг таслан зогсоох, гэмтнүүдийг цаазлах хэрэгтэй байгаа тухай их ярьцгааж, бичицгээж байна. Тэгвэл Монгол улсын төр ч ялгаагүй гадаад, дотоодынхныг “хулхидах” нь бас ердийн зүйл болж хувирав.
Миний санаж буйгаас хамгийн эхнийх нь “Казиногийн тухай” хууль. УИХ-раа хэлэлцээд баталчихсан хуулийнх нь дагуу казино байгуулахаар бүх л бэлтгэлээ хангаад, хөрөнгө оруулалтаа хийгээд, яг үйл ажиллагаагаа явуулж эхлэх гэхэд нь гэнэт хуулиа цуцлаад, ингэхдээ яаж ч зөвхөн гадныхныг хохироогоод өөрсдөө зүв зүгээр үлдэхэв гэж бодсон юм байлгүй зарим нэгийгээ золиосолж, авилгын хэргээр шоронд хийж, амь нас, амьдрал ахуйг нь бусниулж хаясан. Өөрийн улс, ард түмэнд ямар ч хор хохирол учруулаагүй, харин гадаадын хөрөнгө оруулалтыг эх орондоо оруулж ирэхийн тулд л хамгийн их идэвх зүтгэлтэй ажиллаж, байсан хүмүүсээ л шоронд хийчихсэн шүү дээ. /Тэр жишгээр өнөөдөр ч эх орныхоо уул уурхайн салбарыг өөд нь татах гэж, тэнд гадаадын хөрөнгийг аль болох ихээр оруулах, дэлхийд нэртэй томоохон компаниудыг татах гэж зүтгэж яваа мэргэжлийн хүмүүсээ 1997 оны “улс үндэстэнд аюултай” Ашигт малтмалын хуулийг боловсруулсан, одоо гадаадын компаниудын эрх ашгийг хамгаалж байгаа, ингэхдээ мэдээж, тэднээс авилга авсан, худалдагдсан байж таараа гэсэн шалтгаанаар шоронд хийх нь энүүхэнд болоод байгаа юм биш үү?/.
Дараа нь газар тариалан эрхлэгчид, дотоодын жижиг дунд үйлдвэрлэл эрхлэгчид, ноолуурын бизнесменүүд, пиво үйлдвэрлэгчид, хаягдал төмөр экспортлогчид гээд ар араасаа янз бүрийн салбарын олон хүмүүс төрийн овилгогүй шийдэл, үйлдлүүдээс болж хохирч байсан. Олон ч компани байгууллагууд нэг мөсөн хаалгаа барьж, татварын албаны бүртгэлээс үүрд хасагдсан билээ.
1998 онд төрийн түшээдийн толгойд бас нэг “мэргэн” санаа төрсөн нь алтны экспортонд 10%-ийн НӨАТ тогтоож улсаа баяжуулах гэсэн оролдлого байсан. Хэдийгээр тэр үед алт, зэсний үнийн уналтаас шалтгаалан уул уурхайд хийх хөрөнгө оруулалт мөн уналтын байдалтай байсан ч манай Ашигт малтмалын тухай болон гадаадын хөрөнгө оруулалтын тухай хуулиудын оновчтой заалтуудын хүчээр Би Эйч Пи Биллитон, Рио Тинто зэрэг дэлхийн том компаниуд хөрөнгө оруулахаар зэхэж байсан ч дээрх 10%-аас болоод орхиж гарсан бөгөөд аргаа барсан манайхан 2001 онд хуулиа дахин өөрчилж 10%-ийг цуцалсны дараа эргэж ирсэн байна. Өөрөөр хэлбэл 3-4 жилээр хөрөнгө оруулалтыг хойш татсанаас өөр юу ч өгөөгүй гэсэн үг. Эрхэм төрийн түшээдийн харалган шийдвэрээс шалтгаалан улс оронд учирсан зөвхөн эдийн засгийн шууд хохирлыг тоон утгаар нь гаргаж үзвэл багагүй зүйл гарна.
Ашигт малтмалын тухай хуульд таагүй өөрчлөлт оруулах нь гэсэн түгшүүр, эргэлзээ тээнэгэлзэл өдрөөс өдөрт гадаад, дотоодын хөрөнгө оруулагчдын сэтгэлийг зовоосоор байтал нь тэгэхээс тэгэх гэж, улам даажигнаж, тохуурхаж байгаа мэт дээрх “үнийн өсөлтөөс 68%-ийн татвар авах” хуулийг гаргаж байгаагийн учрыг ухахад үнэхээр бэрх. Дотоодын хэдэн уул уурхайн компаниуд нь юу ч болж байлаа гэсэн эцсийн эцэст “нутагтаа ясаа тавьдаг” юм байж гэж бодоход гадныхан яваад өгнө шүү дээ. УИХ-ын гишүүний хувьд тэдний явах, үлдэх нь падлийгүй байлаа ч ард иргэдийн хувьд тийм биш гэдгийг мэдэхгүй байгаа юмуу, мэдсэн ч үл тоогоод байгаа юм уу?

Хоол иддэгийг нь биш хийдгийг нь нэмье л дээ.

Дотоод, гадаадын хөрөнгө оруулалттай уул уурхайн компаниуд нийтдээ 30000 гаруй хүн ажилладаг гэсэн тоо бий. Зөвхөн Айванхоу Майнз компанид манай улсын 76 байгууллага, компани үйлчилгээ үзүүлж, орлого олдог гээд бод л доо. Гэтэл Айванхоугоос гадна Өмнөговь аймагт лиценз эзэмшдэг “Эйшиа Гоулд”, “Бейфильд Венчурз” гэдэг компаниуд нөөц өсгөх өрөмдлөг хайгуулын ажил хийж тэнд өч төчнөөн монгол залуус ажиллаж, Солонгост байснаас 2 дахин бага хугацаагаар/сард 15 хоног ажиллаж, 15 хоног амардаг/ ажиллаж, адилхан, зарим нь илүү цалин хөлс аваад явж байна шүү дээ. Уул уурхайн салбарт ажиллагсдын цалин орлого харьцангуй өндөр, ялангуяа гадаадын компаниудад бол сардаа үйлчлэгч 180 ам.доллар, техникийн ажилтнууд, инженерүүд 700-1000 ам.доллар хүртэл цалинтай байдаг. Гэр бүлээс нь нэг л хүн уул уурхайн салбарт ажилладаг айлын амьдрал тэс өөр байдгийг хэн ч мэднэ. Төрийн зүгээс яам агентлагуудын тоог нэмэгдүүлэх, сайдуудын суудлын тоог, нэг үгээр хэлбэл “хоолны сав”-ны тоог л нэмэхээс биш эдийн засагт орлого оруулдаг нэг ч ажлын байр бий болгож байсныг би мэдэхгүй юм. Улсынхаа биеийн болон оюуны потенциал хүч болох шилдэг залуусаа бөөн бөөнөөр нь харийн оронд хар ажилд илгээж байгааг эс тооцвол шүү дээ.
Үйлдвэр, Худалдааны Яамны ажилтан О.Цэндсүрэн гэдэг хүн “Өнөөдрийн Монгол” сонинд өгсөн саяхны ярилцлагадаа эрүүл саруул хүмүүс бол юм бодохоор баримтуудыг дурьджээ. Тэрээр манайд хөрөнгө оруулсан болон оруулахад бэлэн байгаа гадаадын компаниуд тодорхойгүй байдалд орчихоод байгааг дурьдаад тэнд ажиллагч монголчуудын талаар: “…энэ оны хувьд… хүлээлтийн байдалд орлоо. Бид л ажилгүй болох нь дээ гэж ярих олон хүнтэй би уулзаж байна” гэжээ.

Монголоор дүүрэн дайснууд уу?

Түүхийг эргэн харахад аливаа хувьсгалт хүчирхийлэл үйлдэгчдийн араасаа массыг дагуулах шалгарсан арга нь дайсныг “илрүүлж”, түргэн устгахгүй бол эх орон, ард түмэнд ямар их аюултай амьтан болохыг нь ухуулан таниулж, даран устгах явдал байжээ. Дээрх казиногийн хуулийг цуцлах үед дайснуудаар Макаогийн хөрөнгө оруулагчид, УИХ-ын гишүүд Энхбаатар, Баттулга, бурхан болооч Батчулуун болон Байгаль нарыг “тодруулаад даран устгасан” билээ. Үүнээс хэн, юу хожсон юм бэ?
Тэгвэл одоо ч 1997 оны ашигт малтмалын хууль тойрсон маргааны үед байдал давтагдах байдалтай. Хэн ч өмнө нь нээх бүү хэл зүүдлээ ч үгүй байсан Оюутолгойг “асар их баялаг бүхий ийм газар Монголын говьд байгааг би хайгуул хийж илрүүллээ. Баталгаа нь энэ байна” хэмээн дэлхийд зарласан Фрийдлэнд гэдэг “дайсныг” лав “илрүүлэв” бололтой. Араас нь Монголын уул уурхайн салбарт бүх насаараа зүтгэж яваа үндэсний шилдэг мэргэжилтэн, инженерүүдийн нэрийг зоож, олон түмэнд зарлаж эхэллээ. Өдөр тутмын нэгэн сонинд нийтлэгдсэн “Таван толгойн эзэн хэн бэ?” хэмээх том илрүүлэлт-өгүүллээ Б.Монголмаа/жинхэнэ хольцгүй монгол хүний нэр мөн байгаа биз дээ? Ийм нэртэй хүнд монголчууд бид итгэхгүй яах билээ!/ гэдэг нөхөр “Оюу толгой ордыг тойрсон хэрүүл маргаанд хэт анхаарсан монголчууд бид Таван толгойн ордоо асуудлын гадна үлдээгээд байгаа юм биш биз!” гэж эхэлжээ. Ямар мундаг сонор сэрэмж вэ?! Гадаад, дотоодын дайснуудад гишгэх газар үнэхээр олдохгүй шүү, Монголд.
Эл өгүүлэлд экс Ерөнхийлөгч П.Очирбат гуай тэргүүтэй “дайсны бүлгийг илрүүлж илчилсэн” байна лээ. Тэнд нэр дурьдагдаж, түмэн янзаараа дуудагдсан хүмүүсийн хоёр нь болох Н.Алгаа, Д.Жаргалсайхан нарын хийж явсан зүйлээс би бас “илрүүлснээ” хэлэх гэсэн юм.
Манай хууль тогтоогчдын хамгийн том дутагдал бол ямарваа нэг хууль тогтоомж батлан гаргахдаа тухайн салбарын мэргэжлийн хүмүүсийн үгийг сонсдоггүй, тэднийг хууль боловсруулах ажилд татан оролцуулдаггүй явдал гэж би боддог. Саяхан УИХ-ын гишүүн Амаржаргал ТВ-5 телевизид өгсөн ярилцлагандаа УИХ –д 300-аад хүн ажилладаг хэрнээ яг хууль боловсруулах буюу үндсэн ажлаа хийх болохоор хүн хүрэлцдэггүй, тиймээс судлаач, шинжээчдээс бүрдсэн ч гэнэ үү маш том орон тооны ажлын аппарат байгуулж, байнга ажиллуулах шаардлагатай байгаа тухай ярьж байна лээ. Амаржаргал гишүүн л ингэж сэтгэж, ярьж байхаар манай парламентын гишүүдээс олигтой, өөдрөг юм хүлээх найдлага үнэхээр бага байгаа гэсэн үг. Үнэхээр тэдний хүчийг ашиглая, амьдралд нийцсэн сайн хууль гаргая гэвэл өндөр цалин хөлс, албан тушаал нэхэлгүйгээр ажиллаад өгөх, өөрийн салбартаа хэдийн нь эксперт болчихсон чадварлаг хүмүүс манай улсад хангалттай олон бий дээ. Үүний ганц жишээг би доор хэлэх гэсэн юм.
Өнөөдөр гадаадын хөрөнгө оруулагчид татварын маш их хөнгөлөлт, чөлөөлөлт эдэлж, Монгол улсыг “шулж мөлжиж” байгаа талаар амтай болгон ярьж, гадаадынхан өөрсдөө тийм хууль зохиогоод дураараа загнаад байгаа мэт тэднийг элдвээр хэлж, буруутгаж байгаа. Тэгвэл гадаад, дотоодын хөрөнгө оруулагчдыг ялгаварласан ийм хууль нэмэр болохоосоо нэрмээс болно гэдгийг мэргэжлийн хүмүүс аль эрт олж хараад засаж залруулах гэж хөөцөлдсөн ч хүчин мөхөсдсөнөөс орхисон баримт устаагүй л байна.
МУУҮА-ийн Гүйцэтгэх Захирал Н.Алгаа, Ашигт малтмалын хэрэг эрхлэх газарт олон жил ажилласан/мэдээж, өнөөдөр халагдсан байгаа/ Д.Жаргалсайхан нар 2000 оны 12 дугаар сараас 2001 оны 4 дүгээр сар хүртэл 5 сарын хугацаанд “Хөрөнгө оруулалтын тухай” гэсэн нэртэй, 6 бүлэг, 29 зүйл бүхий, “… Монгол улсын нутаг дэвсгэр дээр хөрөнгө оруулалтыг урамшуулан дэмжих, хамгаалах, хөрөнгө оруулагчийн хууль ёсны эрх ашиг, сонирхол болон хөрөнгө оруулалттай холбоотой бусад харилцааг зохицуулах” зорилттой нэгэн иж бүрэн хуулийн төслийг боловсруулж, УИХ-ын гишүүн Шагдарсүрэнгээр уламжлуулан дээш өргөсөн боловч Эдийн Засгийн байнгын хорооноос цааш өнгөрч чадалгүй эзэддээ эргэн иржээ.
Төсөл бичигчид энэхүү хуулийг батлахтай холбогдуулан “Газрын тухай”, “Гадаадын хөрөнгө оруулалтын тухай”, “Татварын ерөнхий хууль” гэх мэт 5 хуулийн зарим заалтуудыг өөрчлөх төслийг мөн бичсэний дотор “Аж ахуйн нэгж байгууллагын орлогын албан татварын хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн ” нилээд олон заалтад өөрчлөлт оруулахаар заасан байна. Тухайлбал, “Тавдугаар зүйл. Аж ахуйн нэгж, байгууллагын орлогын албан татварын хуулийн 7 дугаар зүйлийн 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10 дугаар заалтуудыг хүчингүй болсонд тооцсугай.” гэсэн нь өнөөдрийн хараагаад байгаа хөнгөлөлт, чөлөөлөлт эдлүүлэх тухай заалтууд байжээ.
Гэтэл зарим хүмүүсийн ярьж, бичиж байгааг харвал өнөөх Алгаа, Жаргалсайхан нар л гадаадынханд баахан хөнгөлөлт, чөлөөлөлт эдлүүлээд, Монголын ард түмнийг хоосруулчихсан юм шиг.
Ямар сайндаа аргаа барсан Н.Алгаа 2005 оны сүүлчээр УИХ-ын гишүүдэд хандсан ил захидалдаа: “1997 онд АМХ-ийг шинэчлэн боловсруулах vед ийм нэгэн заалт хуулийн төсөлд байж билээ. “Уул уурхайн ашиглалт, хайгуулаас олж буй орлогын 30 хувийг тухайн орон нутагт, 40 хувийг аймагт нь, vлдсэн 30 хувийг улсын төсөвт оруулах” заалтыг хуулийн төслийг боловсруулсан мэргэжилтнvvд санаанаасаа зохиогоогvй байсан. Харамсалтай нь УИХ-ын эрхэм гишvvд “бvх орлогыг улсын төсөвт” гэж товчоо дарсан билээ” гэж бичих билээ дээ.
1997 оны Ашигт малтмалын тухай хуулийг УИХ-аар хэлэлцэн батлах явцад өнөөгийн МУУҮА-ийн Ерөнхийлөгч, тэр үед УИХ-ын гишүүн байсан Д.Ганболд: ”Лиценз эзэмших төлбөрийг улсын төсөвт, нөөцийн төлбөрийг орон нутагт нь 100% үлдээдэг байя “ гэсэн санал зүтгүүлээд олонхийн дэмжлэг авалгүй унаж байсан баримт УИХ-ын архивт хадгалагдан үлдсэн ч тэрээр бас л “дайсны” нэг нь болчихсон явна.
Зөвхөн энэ ч бус хайгуулын нэг га талбайн төлбөрийг 0.25 ам.доллараар хуулийн төсөлд тогтоосон байсныг байнгын хороон дээр унагаж 0.05 болгосон гэх мэт өнөөдөр сэрж сэхээрч, засаж залруулах гэж сүйд болоод байгаа олон заалтууд анхны төсөлд байдаг юм билээ.

Хэзээ миний баярын өдөр вэ?

Тогтвортой байдлын гэрээ гэхээр зарим хүмүүс шууд л “Монгол улсыг шулан мөлжих гэрээ” гэж ойлгоод, зарим нөхөд зориуд тэгэж мушгин тайлбарлаж байна. Тогтвортой, бас тэгээд Монгол улсад ашигтай гэрээ байж болно гэдгийг уг нь ямар ч “ой муутай” хүн ойлгомоор л юм. Үүний утга учрыг өнөө бүү хэл Коминтерний улаан хувьсгалын гал түймэр дүрэлзэж асан тэр айхтар өдрүүдэд ч түрүү үеийнхэн маань ойлгон мэдэж хуулиндаа үлдээгээд авч чадсан л байгаа юм даа. Учир юу хэмээвээс мөнөөх “Ардын Засагт Монгол Улсын уурхайн дүрэм”-ийн төгсгөлд ийн бичжээ.
Тавин хоёрдугаар зүйл: Улсын ашигт нийцэх бөгөөд уурхайн үйлдвэрийг бадруулахад дөхөм болох аваас үлэмжхэн хөрөнгө бүхий хүмүүс лүгээ зүй зохисыг үзэж эл дүрмээс өөрчлөн хэлэлцэж тусгай гэрээ тогтоож болно.

Уул уурхайн хөгжлийн түүхээс үзвэл бидний “уурхайчдын баяр” хэмээн тэмдэглэдэг жил бүрийн 12 дугаар сарын 25-ны өдөр бол Ардын Засгийн Газраас тогтоосны дагуу Налайхын нүүрсний газрыг хувь хүмээсээс хураан авч төрийн эзэмшилд бүрнээр шилжүүлсэн өдөр юм байна.
Харин “Монголор” хэмээх Орос, Франц, Бельги улсын иргэдийн хувийн хөрөнгө оруулалт бүхий алт олборлогч нийгэмлэгийн бүх хөрөнгийг улсын өмч болгон хурааж авсан өдөр нь 1922 оны 9 дүгээр сарын 1 болох тухай 2002 онд эмхэтгэн гаргасан “Монголын уул уурхайн аж үйлдвэр 80 жилд” номонд дурьдсан байх агаад зохиогчид “…энэ хугацааг Монголын уул уурхайн аж үйлдвэрийн эхлэлээр тооцож жил бүр тэмдэглэн өнгөрүүлж байх нь зүйтэй юм” гэсэн “сонирхолтой” санал дэвшүүлжээ.
Миний бодлоор бол бусдын өмч хөрөнгө, бүтээж бий болгосныг булааж авсан өдрийг бус өөрсдөө ямар нэг зүйл хийж бүтээсэн өдрийг баярын өдөр болгон сонговол арай дээр юм шиг санагдсаныг эцэст хэлье.

Уулын инженер Т.НАРАН 2006.05.22

УИХ-ын гишүүдийг “уулгаж идүүлэхээс” нааш бүтэхгүй

Энэ сарын 09-ний Баасан гаригт Ашигт малтмалын тухай хууль болон уул уурхай тойрсон бусад олон асуудлуудаар төрийн түшээд, мэргэжлийн хүмүүс оролцсон ярилцлагад очиж сонирхлоо. Урд орой нь МҮТВ-ийн ММ агентлагийн мэдээгээр Монгол банкны ажилтан эмэгтэй ярилцлага өгөхдөө “… өмнөх жилийн яг өдийтэй харьцуулахад Монгол банкинд тушаасан алтны хэмжээ 700 гаруй кг-аар бага байна. Алтны үнэ дэлхийн зах зээл дээр ноднингоос хавьгүй өндөр байхад олборлолт буурахгүй нь ойлгомжтой учир Зэс, алтны үнийн гэнэтийн өсөлтөөс авах 68%-ийн татвар нөлөөлсөн гэж үзэж байгаа. Энэ хууль батлагдсанаас хойш сарын хугацаа өнгөрөхөд ганц кг ч алт Монгол банкинд тушаагдаагүй байна” гэсэн нь миний анхаарлыг өөрийн эрхгүй татаж, нөгөө “их санасан газар есөн шөнө хоосон хонох”-ын үлгэр болж байгаа юм биш биз дээ гэж бодогдоход хүргэсэн учир хэн ч уриагүй, бас одоохондоо мэргэжлийн байгууллагадаа ажиллаагүй байгаа ч энэ уулзалтанд хэрэгт дурлаж очсон хэрэг.
МУУҮА-ынхан, уул уурхайн компаниудын төлөөлөл болох 30гаруй хүн цугларсан байв. УИХ-ын 10 гаруй гишүүдийг нэр заан урьсан боловч хэн нь ч ирсэнгүй, мөн МҮХАҮТ-тай хамтран зохион байгуулахаар тохирсон ч бас хүн алга байна гэж МУУҮА-ийн Ерөнхийлөгч До.Ганболд ярилцлагыг нээхдээ хэлэхэд оролцогчид “За, уул уурхайн салбарыг татан унагах хуулиудыг нууцаар шахам үйлдвэрлэн гаргаж байгаа гишүүд уул уурхайнханаас зугатах нь тодорхой. Харин Дэмбэрэл дарга яагаад бултав?” хэмээн янз бүрийн таамаглал дэвшүүлцгээж байв.
Миний хувьд тус салбартай холбоотой олон чухал мэдээллүүдийг өнөөдөр ажлаа хийж яваа уурхайн дарга, инженерүүдээс авч, тэднээс өндөр татвар хурааж ард бидэндээ тарааж өгөх гэсэн төрийнхөө шийдвэрийг дотроо дэмжиж явсан бодол минь жаахан эргэлзэл тээнэгэлзлээр солигдох янзтай болж ирэв. Гэхдээ энэ удаа тэр тухай бус тэс өөр зүйл хэлэх гэсэн юм.
Ярилцлага 11.00 цагаас эхэлсэн ч 13.00 цаг болж, оролцогчид уван цуван гарч эхэлсэн хойно УИХ-ын гишүүн Бадамдамдин орж ирсэн нь танхимд үлдэгсдийн идэвхийг сэргээв. Яриа хоёр талаасаа шулуухан, бас халуухан эхлэв. Энд би ярианаас өөрийн тэмдэглэж авч амжсанаа товчлон хүргье.
Оролцогч: Та нарын одоо гаргах гээд бэлэн болгосон байгаа Ашигт малтмалын тухай хуулийн төсөл чинь янз янзын хүмүүс, янз бүрийн үзэл санаагаар биччихсэн төслүүдийг механикаар холиод, зүйрлэвэл үхэр толгойтой, мууран сүүлтэй, адуу хөлтэй “аймшгийн амьтан” шиг юм болсон байна ш дээ. Ийм хууль гарвал хэрэгжүүлнэ гэсэн ойлголт байхгүй. Хууль гэдэг чинь уялдаа, авцалдаатай, тодорхой үзэл баримтлалтай баймаар.
Гишүүн: Манай ажлын хэсэгт Авдай, Энхболд, Дамиран, би, ахлагч Одхүү гэсэн хүмүүс орж байгаа. Эд нар чинь зарим нь 68%-ийн татварын хууль санаачилсан, зарим нь ашигт малтмалын тухай хуулийн өөрийн төслийг бичиж өргөн барьсан хүмүүс болохоор тэрийгээ л хамгаална ш дээ.
Оролцогч: Бид ерөөсөө энэ хуулийг хэлэлцэн гаргах хэрэггүй, бүр хойшлуулах хэрэгтэй гэж үзэж байна. Тэртэй тэргүй 68%-ийн татвараар гадаадынхныг айлгаад хөөчихсөн юм чинь одоо сайн хууль гаргаад ч хэрэггүй.
Гишүүн: Хуулийг хойшлуулна гэж байхгүй. Нийгмийн уур амьсгал ч түргэн гаргахыг шаардаж байгаа. Ард түмэн уул уурхайгаас хувиа хүртэхийг яарч байна. Сая гишүүд хөдөөгөөр яваад 68%-ийн татвар аваад та нарт тарааж өгнө гээд хэлчихсэн, тэд хүлээхээс ч аргагүй.
Оролцогч: Ганц энэ хууль ч биш бүх л хууль тогтоомж нь дандаа зах зээлийн харилцааны эсрэг гардаг. Тэгсэн мөртлөө зах зээлийн нийгэм сонгосон, энэ замаар хөгжинө гээд байгаа. Ерөөсөө Монголын төр дампуурсан, ямар ч чадамжгүй болсон учир төр засгаа шинэчилж, өөрчилж байж л дараа нь хуулиа яримаар байна.
Гишүүн: Би ч гэсэн УИХ-ыг тараая гэдэг саналыг дандаа л тавьж байгаа ш дээ. Та нар зүгээр ингээд л шүүмжилж, хойшлуулах энэ тэр юм ярьж суусанд орвол өөрсдийнхөө саналыг тусгах талаар хөөцөлд л дөө. Төр засгийг өөрчилнө, дараагийн сонгуулийг хүлээнэ энэ тэр гэж байх хооронд чинь энэ хуулийг энэ чигээр нь батлаад гаргачихвал та нар л хохирно ш дээ, би л лав хохирохгүй. /Энэ хууль зөвхөн уул уурхайн компаниудад л хамаатай, өөр юунд ч хамаагүй юм байх даа?/
Оролцогч: Бид нарын санал бодлыг албан ёсоор, соёлтой байдлаар тавиад байхад сонсдоггүй юм бол тэмцлийн хурц хэлбэрийг сонгоно.
Гишүүн: Хурц хэлбэр гэж юу хэлээд байгаан, чи? Жагсах юмуу?
Оролцогч: Жагсана!
Гишүүн: Та нар жагсаж чадахгүй ээ. Та нар чинь капиталистууд ш дээ. Капиталистууд жагсаад хожиж байсан түүх дэлхийн түүхэнд байдаггүй юм. Харин ядуучууд жагсаж дийлдэг. Капиталистууд бол сонгууль дээр ажиллах гэх мэт өөр аргууд л хэрэглэж зорилгоо биелүүдэг болохоос…/ямар арга гэж та бодож байна?/
Оролцогч: Бид нар ямар юмны чинь капиталист байдаг юм бэ! Төр засаг харин дандаа биднийг дарамталж байхынхаа оронд капиталист болгочихоод татвараа өм цөм авч байх хэрэгтэй ш дээ.
Гишүүн: Би нарыг дэмжиж байгаа болохоороо л ирлээ ш дээ. Надаас өөр хэн ч ирээгүй байгааг харж байгаа биз дээ. Яагаад тэд нар ирэхгүй байгаа гэж бодож байна? Ерөөсөө манайд барууны ийм үзэл урагшаа явахгүй байгаа юм аа. Цаана чинь дандаа л зүүний үзэл бодолтой хүмүүс хуулин дээр ажиллаж, санал өгч байна.
Оролцогч: Биднийг капиталист, жагсаж чадахгүй ч гэх шиг юм яриад байна. Уул уурхайд 30000-аад хүн ажиллаж байгаа. Нэг хүний цаана 4 хүн байгаа гэж бодвол 120000-аад хүний хувь заяа, санал бодол байна. Эд нар чинь бас л ард түмэн шүү дээ. Гэтэл манайд 500000-хан л ажил хийх чадвартай хүн байдаг ш дээ. Гудамжны аргыг сонгоод жагсая гэвэл тэрэн шиг амархан юм харин ч байхгүй шүү. Сүхбаатарын талбайг дүүртэл нь жагсаах санхүүжилтийг бид гаргачихаж чадна. Тэр жагсаал цуглаан чинь л Монгол орны хувь заяаг шийдэж байх ёстой, төр засаг зөвхөн тэдний үгийг л сонсох юм бол тэр Ганбаатар энэ тэрийгээ Ерөнхий сайд ч болгоод яв л даа.
Гишүүн: Би та нарыг ойлгож байна аа. Гэхдээ өнөөдөр цаг үе нь ийм болчихоол байна ш дээ. Та нар их хурлын гишүүдтэй л сайн ажилла л даа. Ядаж 20 гишүүнийг өөрийнхөө талд оруулахад л хуулийг ямраар ч батлуулж болно ш дээ. Тооцоо хий, саналаа хэлж, ярьж ойлгуул. Эвтэйхэн харьцвал тэд нар чинь бас ойлгоно ш дээ. Сая татварын хууль хэлэлцэхэд хар л даа, компаниуд ерөөсөө шүүмжилж бариагүй ш дээ. Гишүүдийг лоббидоод л саналаа өөрсөддөө ашигтайгаар оруулчихсан. НӨАТ-ыг 10%-аас ихгүй байлгах, татварыг нэг шатлалтай байлгах… гээд л.
Оролцогч: Бид маш олон удаа, маш олон санал өгсөн. Бидний хүргүүлсэн саналыг эмхтгэвэл бүтэн боть ном болно. Бидний саналыг Засгийн газар л нааштай хүлээж авсан. Харамсалтай нь Засгийн газрынхаа өргөн барьсан хуулийн төслийг УИХ өнөөдөр зүгээр нэг хувь хүмүүсийн амбицаар улс төржсөн саналуудаас дорд үзэж байна.
Гишүүн: Би харин хэлээд байна ш дээ. Гишүүдтэй биечлэн уулзаад санал бодлоо аятайхан тайлбарлаад ойлгуулсан нь дээр.
Оролцогч: Би Бадамдамдин гишүүний яриаг сонсоод шал дургүй хүрч байна. Та нар их хуралд сонгогдмоор байна, тэгвэл та нарынхаа төлөө зүтгэнэ барина гэж уйлан донгодоод л, биднээс мөнгө гуйгаад л явсан ш дээ. Тэгсэн чинь өнөөдөр та нарын хохь ч гэх шиг юу яриад байгаан?? Та нар хэний хүчинд, хэний саналаар сонгогдчихоод ийм юм яриад байгаан?? Одоо та нарт зовлонгоо ойлгуулах гээд хоолонд оруулаад явахаас өөр аргагүй гэх гээд байгаа юмуу? Бид нар та нарыг сонгож болсон юм чинь эргүүлээд хэн ч биш болгож бас чадна ш дээ.
Гишүүн: Би та нарт тус болох болов уу л гэж ийм яриад байна ш дээ. Та нар ингэж яриад байвал цаадуул чинь уур нь хүрээд эсрэг саналын кноп л дарна ш дээ!! Одоо та нар эсэргүүцээд, шүүмжлээд юу ч хийж чадахгүй. Түүний оронд гишүүдтэй л ажилла, лобби хий.
Энд “оролцогч” гэсэн нь нэг хүн биш янз янзын хүмүүс байсан бөгөөд нэгд, хэн гэдэг нь ач холбогдол багатай, нөгөөтэйгүүр, би ихэнхийг нь танихгүй хүмүүс учир ийн авав. “Гишүүн” гэдэг нь УИХ-ын гишүүн Бадамдамдин гэдгийг уншигчид ойлгосон байх.
Ярилцлага дуусаж хүмүүс үүд рүү чиглэцгээх үед хэн нэг нь эрхэм гишүүнээс: “Сая татварын хууль хэлэлцэхэд хэн тийм сүрхий лобби хийсэн юм бэ?” гэж хэрэгт дурласан уу, туршлагыг нь судлах гэсэн үү асуухад Бадамдамдин гуай “ Дэмбэрэл л байхгүй юу” гэх нь сонсдлоо. Худалдаа Аж Үйлдвэрийн Танхимын дарга С.Дэмбэрэл байх гэж би ойлголоо. Хэрэв тийм бол тэр дахиад л Ашигт малтмалын тухай хуулийн “лобби” хийх гэж явахаас тээршээх, эсвэл эрхэм гишүүдийг “лоббиг”оор залхаахаасаа зайлсхийх байлгүй дээ.
Уул уурхайн компаний захирлууд тав арван төгрөгөндөө гар татсандаа биш юмаа гэхэд хор шарандаа эрхэм гишүүдийн “хүсэлтийн хариуг” биелүүлэхгүй байсаар саяхны 68%-ийн хууль шиг “сонирхолтой” хууль гаргуулчихгүй байгаа даа гэхээс би санаа зовж л сууна. Учир юун гэвэл төрийнхөн ба уурхайчдын хоорондын тэмцлээс болоод “амьдралгүй” хууль гарчихвал эцэст нь жирийн иргэд, тэдний үр хүүхэд, Монголын ирээдүй л улам бүрхэг, тодорхойгүй болж үлдэх болно шүү дээ.

Н. АРИУНТУЯА /Сэтгүүлч/

2006.06.09

БАРИЛГЫН САЛБАРЫГ ДАЙЛААР МОРДОХООР ШИЙДЭВ ҮҮ?

Зөрчил илрүүлэх кампанит ажил

Сүүлийн өдрүүдэд Улсын мэргэжлийн хяналтын газрын дуу хоолой телевиз бүрийн онцлох мэдээ, сонин бүрийн “хадаас” материал болон хаанаас бол хаанаас хүчтэй цуурайтаж байна. Баригдаж буй барилгууд дээр мундаг мундаг шалгалт хийж, мөн тэр хэрээр аймаар аймаар зөрчлүүдийг ар араас нь тасралтгүй илрүүлсээр байгаа гэнэ. Барилгын олон компаниудыг олон сая төгрөгөөр торгоод зогсохгүй зарим барилгуудын ажлыг зогсоож, компаниудын тусгай зөвшөөрлийг нь хурааж, зарим барилгыг бүр нураах шийдвэр гаргаснаа улс орон даяар бараг л баяр ёслолын байдалтайгаар зарлан тунхагласаар... Хүнсний хэдэн зах, дэлгүүрүүдээс цааш хальдаггүй байсан Мэргэжлийн Хяналтынхан улс орны хамгийн том салбарыг ийнхүү бүхэлд нь шүүрэн авч, тэнд “ард түмний эсрэг хорт үйл ажиллагаа нууцаар явуулж байсан дайснуудыг илрүүлэн бут ниргэж” эхлэхийг харсан хүн бүр янз бүрээр хүлээн авч, дараа нь яах бол хэмээн тэсч ядаан хүлээгээд байгаа нь ч мэдрэгдэж байна. Хяналтынхан унтаж байгаад сэрэв үү? Эсвэл алдаа дутагдлыг олж хардаг тусгай билгийн мэлмий гээч юмтай болчих нь энэ үү? Өмнөх олон жилүүдэд барилгын ажил өө сэвгүй сайхан явж байгаад ойрын үеэс л болохоо больчихсон юм огт биш. Ард иргэдийн зүгээс барилгын талаар зөндөө гомдол мэдээлэл гардаг байсан ч тэдгээрийн мөрөөр ийм сүртэй юм болдоггүй л байсан шүү дээ. Улсын байцаагч нэгэн танилаасаа тэд нар юу болоод барилгынхан руу довтолж эхэлснийг сонирхвол “яахав дээ, кампанит ажил л байхгүй” гэж байна. “Нэгэнт үхчихсэн юмыг одоо алаад ч яахав дээ” гэдэг шиг тэртэй тэргүй хямрал нүүрлээд дампуурахын ирмэг дээр оччихсон байхад нь тэднийг шалгаад, торгоод, нураагаад яах ч юм билээ дээ гэвэл “Мань мэт нь яаж мэдэхэв дээ. Тэр дээрээс л наадхаа асуу” гэж байна. Манайд төрийн байгууллагуудын хэлж буй үг, хийж буй үйлдлийг энгийн иргэд байтугай тухайн байгууллагын ажилтнууд нь ч ойлгодоггүй, зөвхөн тээр дээр байх бие нь үл үзэгдэх цөөн эрх мэдэлтнүүдийн явцуу хүрээнд л асуудал шийдэгдэж, бусад нь зөвхөн тэр тоглоомын хүүхэлдэй, золиос байдаг дэглэм бий болон үйлчилсээр одоо нийтээр үүнд дасан зохицож амьдрахаас өөр аргагүйд тулж дээ. Ингэж хэлж буйн учир гэвэл төрийн аль ч байгууллагын, тэр дундаа хууль хяналтын газрын албатууд ажил үүрэг гүйцэтгэхдээ хүмүүст “Намайг үүнийг хий л гэсэн. Бусдыг мэдэхгүй, дээрээс асуу” гэдэг хэллэг түгээмэл болсон. Энэ нь тэдний хийж буй ажил хуулиас гадуур гэдгийг нотлох хамгийн энгийн нотолгоо бөлгөө. Тэгвэл эдгээр “амьгүй албатууд”-аар яагаад ийм ажил хийлгээд байгаа юм бол?

Хямралаас хожоо хайгсад...

Энэ үйл явдлыг барилгын компаниуд “Зовлонтой газрын лам тарган, зудтай газрын нохой тарган” гэдэг эртний үгтэй утга дүйцүүлэн тайлбарлаж байна. Нэг үгээр хэлэхэд барилгын компаниудад тулгарч байгаа байгаа энэ бэрхшээл нөгөө нэг хэсэг хүмүүст ашигтай тусч байгаа гэсэн утга л даа. Хөрөнгийн эх үүсвэрийн дутагдалд ороод зогссон олон барилгуудыг яаж ашиглалтанд оруулах талаар санаа тавих хүн эздээс нь өөр бараг байхгүй, харин улс орны санхүү, эдийн засгийг бүхэлд нь татан унагахад хүрч, хурцаар тулгамдаад байгаа энэ нөхцөл байдлыг яаж өөртөө ашигтайгаар эргүүлэх вэ хэмээн санаашрах улс төр, бизнесийн бүлэглэлүүд олон гэнэ. Тухайлбал, барилгынхан банкныхан хоёрын зовлон ижил атал хамтраад гэтлэхийн оронд эндээс зөвхөн өөрөө ашиг олох гэсэн явцуу аминчхан үзэл зарим банкны нөхдөд давамгайлж буйгаас байдал улам эвгүй тал руугаа эргэжээ. Банкныхан барилгынхантай уулзахаас бултан зугатах, барилгынхныг “золигт гаргах” замаар өөрсдийнхөө амийг авч гарах гэсэн эрмэлзэл илт ажиглагдах болсон талаар барилгачид ярьж байна. Үүнд Монгол банк ч мөн хамаарч байгаа нь түгшүүртэй. Банкны салбарын зарим эрх мэдэлтнүүд ”Барилгынханд нэг ч төгрөг бүү өг. Цаадуулын чинь хэр удаан гүрийхийг үзье. Аргаа барах үед нь тэдний барилгуудыг тал үнээр нь зээлийн барьцаанд хурааж авья. Тэгсний дараа тэдгээр барилгуудыг гүйцээх хөрөнгийг бид гаргана. Барих компани олдож л таараа ш дээ” хэмээн тавлаж буй тухай яриа тархаж байна. Саяхан, хоёр хоногийн өмнө дөө, Монголын барилгын үндэсний ассоциаци дээр болсон нэгэн уулзалтын үеэр энэ талаар яригдахад нэгэн залуу бизнесмен “Хуцав аа, дуракууд. Только через мой труп” хэмээн оросоор харааж байлаа. Би барилга дээрээ тэгнээд үхнэ, тэгээд аваарай гэсэн утга юмуу даа. Үүнийг цааш ухаж үзвэл зүгээр нэг шаралхуу залуу бухимдахдаа хэлсэн сул үг ч бас биш бололтой. Учир нь барилгынхан өнөөгийн нөхцөл байдлаас аль болох хохирол багатай гарах талаар чамгүй олон арга сүвэгчилж буй аж. Гэнэтийн болон давагдашгүй хүчин зүйл буюу олон улсын хэллэгээр fores majeure, түүнээс арай өөр манай одоогийн нөхцөл байдалд нилээд тохирох улс төр, эдийн засаг, хууль эрх зүйн урьдчилан таааглах боломжгүй нөхцлөөс болж учирсан бизнесийн эрсдлийг шийдвэрлэдэг олон улсын хэм хэмжээнд хүлээн зөвшөөрөгдсөн арга замыг ч сонгох боломжтой эсэхийг судлан суугаа нь үүний гэрч.
Учир мэдэх мэргэжилтнүүд, эдийн засагчдын баталж буйгаар бол барилгын салбар дахь хямрал араасаа нийт улс орны санхүү эдийн засгийн гүн хямралыг дагуулдаг зүй тогтолтой гэнэ. Хэрвээ манай төр засаг, Монгол банкны дээд хэсэгт өнөөдрийнхөөс арай илүү боловсролтой, ухаантай, бас улс орны хувь заяанд санаа зовдог хүмүүс байсан бол байдлыг ингэтэл нь хүндрүүлэхгүйгээр засаж залруулах бодитой боломж байсан, одоо ч байгаа, тэгэхдээ өдрөөс өдөрт хумигдсаар байгаа аж. Үүнд нэн түрүүнд Монгол банкны унхиагүй, арчаагүй, ажилтнууд нь хувийн амбицдаа баригдан улс орны нийтлэг ашиг сонирхлыг уландаа гишгэсэн байдлыг барилгынхан тодорхой жишээ баримтаар нотлон, албан тушаал, нэр устай нь дурьдан ярьцгааж байгаа юм.


Бүх орон сууц хятадуудынх болох уу?

Ер нь иймэрхүү тохиолдол ганц манайд ч биш дэлхийн цөөнгүй улс оронд тохиолддог юм байна л даа. 2000-аад оны эхээр Азийн их хямралтай давхцан Хонгкогт барилгын салбарын ийм хямрал нүүрлэжээ. Манайхаас хамгийн их ялгаатай нь тэр үед Хонконгийн Засгийн газраас хөрөнгө мөнгө гаргаж борлуулалтгүй үлдсэн болон дуусаагүй зогссон бүх барилгуудыг барилгын компаниудаасаа худалдан авчээ. Барилгынхаа компаниудыг аврах гэж тэр шүү дээ! Нэгэнт хямралтай цаг үе байсан болохоор мэдээж ард иргэдийн худалдан авах чадвар эрс буурсан тул 2003 оны эхээр Хонконгийн Засгийн газрын эзэмшилд зарагдаагүй үлдсэн 25000 орон сууц байсан нь энэ орны дэлхийд өрсөлдөх чадвар илт муудсаныг харуулах үзүүлэлт болж байв. Чухам яг энэ үед БНХАУ-ын барилгын Жун Фань групп эдгээр орон сууцны зарагдах үнийг шалдаа буусан хойно нь худалдан авахаар зэхэж байв. Үүнийг мэдсэн олон түмний дунд “эх газрын хятадууд энд ирж зугаацан цэнгэхээр болж байна” гэсэн шуугиан улс орон даяар түгжээ. Өмнө нь орон сууц хэтэрхий өндөр үнэтэй байна, барилгын компаниуд баяжиж байна гэсэн шүүмжлэлийг тасралтгүй цацаж байсан хэвлэл мэдээлийнхний эх орон ч совин хөдөлж дуу хоолойгоо нэгтгэн “Барилгын бизнесээ аварья. Өөрсдийнхөө хөлс хүчээр бүтээн босгосон үл хөдлөх хөрөнгөө өөрсдөө эзэмшье” гэсэн уриалга ухуулгыг бас л тасралтгүй цацаж эхэлснээс хойш 7-хон хоногийн дараагаас орон сууцны борлуулалт бараг 3 дахин нэмэгдэж, үнэ нь өсч, барилгын бизнес сэргэжээ.
Бид үнэн худлааг бүү мэд, эх орондоо, баялагтаа харийнхнийгд тэр тусмаа хятадуудыг эзэн суулгахгүй энэ тэр гэж их л сүржигнэцгээдэг. Үүн дээр дөрөөлөн мандсан “чин зоригт эх орончид” ч олон буй. Харж л байя. Монголын Улаанбаатар хот дахь дуусаагүй барилга, тэр дундаа орон сууцуудын үнийг шалан дээр буусан хойно нь худалдан авах гэсэн гадны овжин бизнесмэнүүд биднийг нүд салгалгүй ширтэж байна. Манай нэгэн уран сайхны кинонд гардаг шиг “Готов нь ч авна уу, Мятав нь ч авна уу” хэмээн зовож зүдрэн арга тасарсан нэгэн бүсгүй хоттой хонио хөөж байдаг шиг явдал барилгынханд бодитоор давтагдахад тун ойрхон болоод байна.
Монголчууд бидний өөрсдөө хөлс хүчээ шавхан босгосон барилгуудыг Хятад, Солонгос мэтийн орнуудын хөрөнгө сайтай компаниуд өөрийн өртгөөр нь худалдан аваад, эргүүлэн монголчуудад хоёр гурав дахин өндөр үнээр зарахыг хүлээгээд л сууцгаах уу, цөмөөрөө. Яагаад ингэж барин тавин хэлж байгаа юм бэ гэвэл, Улаанбаатарын дуусаагүй барилгуудыг Хятадуудад худалдах ажиллагаа өндөр албан тушаалтнуудын, тодруулбал, Засгийн газрын гишүүдийн дунд хэдийн эхэлчихсэн байгааг мөхөс би энэ хоёр “циймэрээрээ” харсан билээ.
Ийнхүү дэлхийн глобал хямралын сүүдэрт өртсөн нялх балчирхан барилгын салбараа УМХГ, Монгол банк, Арилжааны банкууд зэрэг “баатар”-уудын сэлэмний өмнө аваачин цаазлаад, цааш нь дайлаар мордон сөнөөх үү? Хэн нь эндээс юу олох бол???

Үргэлжлэлийг бичнэ.

Н.Од


Үргэлжлэл. Түрүүч нь ¹168-д


Иргэдийн хадгаламжаар барилга барьж болдоггүйг ойлгуулав

Өнөөдөр барилгын салбарт болж буй хямрал нь мэдээж олон шалтгаантай боловч арилжааны зээлээр буюу ард иргэдийн хадгаламжийн мөнгөөр хэзээ ч хөрөнгө оруулалт хийж болдоггүй юм гэдгийг нийтээр дээр дооргүй хүлээн зөвшөөрч, бүгдээр яс махандаа шингэтэл ойлгож авцгаасан нь эндээс үлдэж буй цор ганц ашигтай тал юм даа. Ямартаа ч мөнгө л бол мөнгө байдаггүй, хадгаламжийн мөнгө барилга барьдаг мөнгө хоёр хоорондоо эрс ялгаатай, нэгээр нь нөгөөг нь орлуулж болдоггүй гэдгийг манай мундаг банкирууд ойлгох шиг боллоо. Хамгийн өөдгүй нь өөрсдийгөө банк санхүүгийн өндөр мэдлэг боловсролтнууд хэмээн ярих дуртай эдгээр нөхөд маань эхнээсээ өөрсдөө буруу юм хийчихээд байдал хүндрээд, барилгын компаниудад өгсөн зээл, хүүгээр өсгөн буцааж авах найдвар багасаад ирмэгц бурууг бусдад нялзаан ганц хоёрхон жил, сарын өмнө үй зайгүй дотно байсан түншүүдээ “жийж” хуншгүй зан гаргаж эхэлсэнд барилгынхан ихэд бухимдаж байна. Банкууд цаанаа мөнгөтэй гэх атлаа зөвхөн дотоод засал төдий үлдчихсэн барилгыг гүйцээчихэд шаардлагатай бага хэмжээний зээлийг өгөхгүй хатуурхаж байгаа нь байдлыг улам явуургүй болгож байгаа юм. Харуул хамгаалалт, гэрэл цахилгаан, зээлийн хүү гээд дуусаагүй барилгын өртөг зардал өдөр цагаар нэмэгдэж зарим барилгын хувьд зээлийн хүү, алдангийн төлбөр нь байшингийнхаа анхны тооцоолсон өртөгт дөхөж буй талаар ч зарим хүмүүс ярьж байв. Ийм нөхцөл байдал үүсмэгц аль аль талаа бодсон эрүүл саруул шийдвэр гаргахгүй бол зээл авсан нь ч, зээл өгсөн нь чүлэмж хохирол хүлээнэ гэдгийг банкныхан ойлгохгүй зөвхөн өөрсдөө л яаж ийгээд гарз хохирол багатай гарахыг чармайж байна гэж барилгынхан шүүмжилж буй. Монголын Барилгын Үндэсний Ассоциаци дээр болсон зөвлөгөөн дээр нэгэн бизнесмен “хэрвээ банкныхан цаашид ийм маягаар новшийн зангаар хандах юм бол та бид бүгдээрээ нэгэн зэрэг дампуурлаа хуулийн дагуу зарлахаас өөр аргагүй” гэсэн санал гаргаж байв. Энэ бол мэдээж зөвхөн тухайн үед л санаанд нь орж ирснээ хэлсэн хэрэг бус харин нилээд удаан бодож эргэцүүлсний дүнд бий болсон санаа биз ээ.


Улс төрчдийн талцал буюу “Анод”-ын араас хэнийг явуулах вэ?

Барилгын салбарт болж буй энэхүү бужигнааны талаар эргэцүүлэн бодоход манай арилжааны банкууд өнөөх улиг домогт хадгаламж зээлийн хоршоодтой ижил байдалд орж буй бололтой. Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүдээр элдвийн гоё зар сурталчилгаа тасралтгүй цацаж өндөр хүү уралдан амалсаар хүмүүсээс татсан хадгаламжийн мөнгийг цааш нь өндөр хүүтэй зээлүүлэн өсгөх гэсэн ганцхан хүсэл сонирхол нь тэднийг өнөөдрийн хүндрэлтэй учруулжээ. Дашрамд хэлэхэд манай төр засаг дэлхийд байхгүй шахам хачин сонирхолтой нэгэн шийдвэрийг банкны салбарт гаргасан нь иргэдийн хадгаламжид төрийн баталгаа гаргасан явдал. Нэгэнт төр ийм баталгаа гаргаж түүнийгээ зарласан болохоор ард иргэд цаад банкны хэн болохыг сонирхохгүй шахам мөнгөө хадгалуулахын зэрэгцээ банкууд ч хүний мөнгийг хадгалахад гарах эрсдлийг өөрсдөө хариуцахгүй санаа амар болжээ. Барилгынхны ярьж буйгаар банкныхан мөн л бизнесээ эрхэмлэх сэтгэлгээтэй учир зарим нэг нь барилгын компаниуд буюу зээлдэгчдээ хүнд байдалд ормогц нь хаях биш харин өөрсдөөс хамаарах бүхнээ аль аль талаасаа хийх хэлбэрээр хамтран гарц хайх эрмэлзэл байгаа боловч зарим улс төрийн хүчин, улс төрчдийн зүгээс ийм алхам хийхэд нь тээг тавьж, тэр ч бүү хэл “илүү дутуу юм дураараа хийх гээд байвал “Анод”-ын араас явуулна шүү” хэмээн заналхийлж байгаа учраас нам болсон гэнэ лээ гэх яриа таржээ. Хэнээс ч хараат бус хувийн хэвшлийн банкууд яахаараа хэн нэгэн улс төрчийн дохио зангаанд ордог билээ гэж та асууж магадгүй. “Анод”-ын хэрэг явдалтай холбогдуулан хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр түгэж байгаа болон хүмүүс хоорондын яриаг анхаарах аваас хэрэв хүсэх юм бол манай ихэнх арилжааны банкуудаас “Анод”-ынх шиг зөрчил дутагдлыг илрүүлэх боломжтой бөгөөд тэд ч өөрсдөө үүнийгээ сайтар мэдэх тул эрх мэдэлтнүүдийн харцан дор дальдчин явдаг бололтой. Улс төрийн хүчнүүдийн, хүчнүүдийн ч гэж дээ, МАХН ба АН хоёрын хоорон дахь зөрчил тэмцэл, зөвшил хэлцэл дор Монгол орны хувь заяа оршиж буй нь хэн бүхэнд ойлгомжтой байгаа болохоор хямралд орсон барилгынхан болон банкныхан ч тэднээс ангид байж чадсангүй. Засгийн газар гадаадын орнуудаас олж ирэхээр уйдтал яригдаж буй 300 тэрбум төгрөгөөс багаханыг ч болов хувиарлуулан авч асуудлаа шийдүүлчих гэсэн энэ хүмүүст улс төрчдийн өмнө аятайхан бөхөлзөхөөс өөр арга өнөөдөр харагдахгүй байна. Гай болоход энэ хоёр нам Засгийн газрыг хамтран байгуулсан болохоор хэн нэгэнд нь мдэгдэхгүйгээр аль аль талд нь бөхөлзөнө гэдэг үнэхээр зориг зүрх, бас авьяас шаардсан ажил ажгуу.


Хятадын үйлдвэрийг түших үү, ипотекийн хууль хэрэгжихийг хүлээх үү?

Хоёр намынхны хувийн ашиг сонирхол, улс төрийн амбицаас шалтгаалан хэдэн он дамжин гацаж байж арайхийн дөнгөж сая батлагдсан “Үл хөдлөх хөрөнгө барьцаалах тухай” буюу бидний хэлж заншсанаар ипотекийн хууль өнөөдөр хонгилын үзүүр дэх цорын ганц гэрэл болж байна. Өдгөө учирч буй бас нэг бэрхшээл бол ард иргэдийн гар дээрх мөнгө хомсдож тэр хэрээр тэдний худалдан авах чадвар буурснаас бэлэн болсон орон сууцнууд борлуулалтгүй зогсох болсон явдал юм. Энэ нь дутуу баригдсан барилгуудыг гүйцээсэн ч гэсэн мөн л үхмэл хөрөнгө хэвээр байх байдал хадгалагдах тул худалдан авагч талыг санхүүжүүлэх замаар барилгын салбарт хөрөнгө оруулалт хийх зорилгоор дээрх хуулийг гаргахаас өөр аргагүйд хүргэсэн билээ. Гэтэл барилга, банкны салбарын чадавхи өдрөөс өдөрт доройтон буй энэ үед нэг ч болов хоногийн өмнө уг хуулийг хэрэгжүүлж эхлэх учиртай Монгол банк, Сангийн яамныхан яах гээд байгаа нь мэдэгдэхгүй цаг нөхцөөсөөр. Хэрэв санхүүгийн эх үүсвэр олох ажлыг шуурхай шийдээд орон сууц хүссэн иргэдэд ипотекийн зээл олгоод эхэлвэл тэр мөнгө барилгачдад очиж, дуусаж амжилгүй зогссон орон сууцууд ээлж дараагаар ашиглалтанд орж өнөөх Засгийн газрын 100000 айлыг дөрвөн жилд орон сууцжуулах хөтөлбөр гээч нь амь орох билээ. Дуусахад маш бага ажил үлдсэн, тодруулбал гүйцэтгэлийн хувь 80%-аас дээш байгаа 30000 гаруй айлын орон сууц эзэндээ очиход л энэхүү төслийн 30% биеллээ гэсэн үг юм.
Гэтэл үүнтэй зэрэгцээд Төв аймгийн Сэргэлэн суманд Хятадууд жилд 1.0 сая тоннын хүчин чадалтай цементийн үйлдвэр барьж ашиглалтанд оруулахаа зарлаад одоо өдөр шөнөгүй шамдаж буй гэх. Энэ үйлдвэрийн талаар нилээд судалж мэдсэн барилгын материал үйлдвэрлэгчдийн яриагаар бол тэнд тийм том цементийн үйлдвэрийг Хятадууд даруй ашиглалтанд оруулахгүй. Харин наана нь тэнд тоосго, блок, замаск, хана, дээврийн хавтан, будаг, шохой гээд бүх л төрлийн барилгын материалын жижиг үйлдвэрүүдийг ажиллуулах, мөн түүнийгээ дагуулаад дотоод засал чимэглэлд шаардлагатай материалуудыг оруулж ирэх юм байна. Мэдээж манай барилгынхан санхүүгийн ямар ч боломжгүйг тэд мэдэх хойно дээрх хэрэгцээт материалуудыг барилгын компаниудад барьж буй барилгыг нь барьцаалан зээлээр өгөх тооцоотой байгаа юм байх. Үүнийг үнэн үү, худал уу гэж батлах шаардлагагүй. Учир нь энэ бол байж болохгүй зүйл огтоос биш.


Барилгын салбарын хувь заяа зөвхөн барилгачдын асуудал биш

Барилгын компаниуд дампуурч байна, барилгыг нь нураах шийдвэр гаргажээ, үйл ажиллагааг нь зогсоожээ, үлэмж ихээр торгожээ гэх мэдээллүүдийг та бид сонсоод өөрт огтхон ч хамааралгүй мэтээр, тэр ч бүү хэл зарим нэгэн болчимгүй хүн “хохь нь” хэмээн санаж болох юм. Тийм биш ажээ. Хэрэв айл өрхүүд шинээр орон сууцанд орохгүй бол юун хөлдөөгч, телевиз, компьютер, хөшиг, гэрэл чийдэн, хивс дороож худалдан авах, элдэв төрлийн засвар үйлчилгээ хийлгэх. MCS, BSB, Номин электроникс, Компьютер лэнд, Нарантуул, Хархорин, 100 айл, Их дэлгүүр, Гермес центр бүгдийн үйл ажиллагаа, арилжаа худалдаа, борлуулалт царцана. Нэгэнт эдгээр бараа бүтээгдэхүүний эрэлт байхгүй болохоор нөгөө жижиг зээл, лизингийн ч хэрэггүй болно. Түүнээс гадна барилыг дагаж явдаг томоохон салбар ачаа тээвэр. Төмөр зам, авто тээвэр ялгаагүй. Хавраас намар хүртэл тээврийнхэн бараг өдөр шөнөгүй, амралт баяр ёслолын өдөр гэлтгүй борви бохисхийлгүй ажиллаж тэрнийхээ хэрээ орлого ашиг олж байдаг. Томоохон компаниуд гэлтгүй Гурвалжингийн гүүр, Амгалан гээд хотын энд тэндгүй парклан зогсох бидний шоглон нэрлэдгэр “горьдлого компанийхан” ч барилгаас л амьдрал ахуй нь шууд хамаарч байдаг. Нэг үгээр хэлэхэд засаг төрөөс ажлын байр, цалин тэтгэлэг нэхэлгүй амьдралаа авч явдаг олон мянган хүн барилгын салбарын хямралаас болж ажилгүйчүүдийн эгнээнд шилжсээр байна. Судлаачид, мэргэжилтнүүдийн тооцоолсноор барилгын бизнес араасаа 100 гаруй төрлийн бизнесийг дагуулж, тэтгэн тэжээж явдаг аж. Мөн манайд өнөөдөр хамгийн их анхаарал татаж түгшүүр төрүүлж буй явдал барилгынхан дампуурвал араасаа банк санхүүгийн системийг тэр чигт нь татан унагах аюул нүүрлэж буйд оршино. Өнөөдөр хөл дээрээ гүйцэд босож чадаагүй, хөлд орох хүүхэд адил тэнтэр тунтар яваа банк, санхүүгийн салбар унавал улс орон, нийт ард иргэдэд юу тохиолдох нь ойлгомжтой. Барилгын бизнес нь галт тэрэгний урт цувааг чирэх зүтгүүр лугаа адил гэж манай барилгын нэгэн томоохон бизнесмен хэлсэн байна лээ. Үүнтэй маргах арга үгүй.
Тиймээс өнөөдрийн барилгын компаний босгосон байшингуудыг элдэв шалтгаан, дарамт шахалтаар нурааж буурин дээр нь өөрийнхөө ордонг барих тухай бодож төсөөлөхийн ч хэрэггүй бөгөөд хазгай муруй ч гэсэн арайхийн босгосон барилгуудаа нураах тухай биш харин нурахаас нь сэргийлэн нэмэлт багана тулгуур хийх тухай яримаар байна. Нуран унаж буй барилга бүрийн тоогоор эх орон минь эмтэрч байгаа гэж бод.



Н.ОД

БОДЛОГЫН ХОМСДОЛООС ЧӨТГӨРИЙН ТОЙРОГТ

Барилгынхан бужигнаж эхэлж буй сураг гарч, бүр жагсаал цуглаан хийх юм гэнэ гэсэн “бор шувуу” газар сайгүй нисэж эхлэв. Оюутолгой, Тавантолгой хэмээн орилолдож, жагсаж цугласаар тав зургаан жил өнгөрөхөд үзээд буцаагаад өгьч гэсэн өчүүхэн төдий харагдах үр дүн гарсангүй, хэзээ ч эргэн үл ирэх урт хугацаа, дахиад хэзээ олдох нь бүү мэд дэндүү сайхан боломжуудыг л үүрд алджээ. Үл ойлголцлын манан дунд үрэгдэл чирэгдлээс өчүүхэн төдий өөрийг үл авчрагч ийм явдал одоо барилгын салбарт бас дахин давтагдах гэж байгаа юм биш биз дээ, арай?
Яг юу болоод, цаашид болох гээд байгааг мэдэх санаатай барилгын салбарт ажилладаг зарим хүмүүстэй уулзлаа. Саяхан л барилга барих газар олох гэж, барьсан барилгаа нэгнээсээ өрсөн борлуулах гэж “уран мэхийг уралдуулж” байсан барилгын олон компаниудын байдал шал өөр болчихож. Монголын барилгын үндэсний ассоциаци гэдэг төрийн бус байгууллага байгуулаад ажиллаж буй аж. Бүгдээрээ нийлж жагсаал цуглаан хийх талаар ярилцацгааж байгаа нь ч үнэн бололтой. Хүмүүс зовлон бэрхшээл үзээд эхлэхээрээ л нэгдэн нийлж эхэлдэг гэсэн үг бий. Тэгвэл манай барилгачдыг нэгтгэх болсон тэр зовлон бэрхшээл нь юу вэ?

Барилгын компаниудыг бид мөнгө хөрөнгө нь багтаж ядсан, дур зоргоороо загнасан, жаргал нь дэндсэн тусгайдаа хүмүүс мэт төсөөлөх нь элбэг. Амьдрал дээр тийм биш ажээ. Олонхи барилгын компаниуд үлэмж хэмжээний өр зээлийн дарамтанд орж, түүнээс гарах арга зам бараг мухардсанаас энэхүү дарамт өдрөөс өдөрт улам нэмэгдэж байгааг нотлох бодит баримт жишээ элбэг байна. Манай улсын бүх л салбарын бизнес эрхлэгчдийн нэгэн адил тэд ч богино хугацаатай, өндөр хүүтэй зээлийг арилжааны банкуудаас авч урт хугацааны үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагаагаа санхүүжүүлж иржээ. Энэ бол ямар ч төрлийн бизнесийн урсгал зардлыг үлэмж өсгөхийн зэрэгцээ өндөр эрсдэл дагуулдаг гэдгийг хэн бүхэн мэднэ. Тэдгээр эрсдлийн нэг нь бараа эргэлтийн хугацаа удаашрах явдал. Өөрөөр хэлбэл угаас харьцангуй удаан хугацааны технологийн циклтэй барилгын борлуулалт удаашрах юм бол гүйцэтгэгч тэр хэмжээгээр санхүүгийн алдагдал шууд хүлээнэ гэсэн үг.

Тэгвэл өдгөө манайд барилгын борлуулалтын хугацаа удаашрах бус бүр таг зогссон нь аюулын харанга дэлдэж байна. Танай борлуулалт чинь зогсчихсон юм бол бид зээлийнхээ хүүг бас зогсооё доо гэх банк харамсалтай нь даанч байхгүй учраас барилгын компаниудын алдагдал сар өдөр, цаг минуттай уралдан тасралтгүй өссөөр байх нь ойлгомжтой. Яагаад ийм болов? Үүний шалтгааныг учир мэдэх хүмүүс хэдэн хэдэн талаас нь тайлбарлаж байна. Мэдээж хэрэг, анхдагч шалтгаан нь дэлхий даяар нүүрлээд буй санхүүгийн глобал хямрал. Сүүлийн 5 жилд барилгын нийлүүлэлтийн зах зээлд тулгарсан хамгийн бэрхшээлтэй хүчин зүйлүүд, тухайлбал дэлхийн зах зээлд тодорхой хугацаанд үргэлжилсэн түүхий эд болон барилгын үндсэн материалуудын үнийн өсөлт, түүнийг залган үүссэн санхүү-эдийн засгийн хямрал, тэрхүү хямралаас улбаалсан санхүүгийн эх үүсвэрийн хомсдол зэрэг нь барилгын салбарын хөгжлийн хурдцыг сааруулж, зарим нэгийг нь дампуурахад хүргэжээ.
Өнгөрсөн жилүүдэд орон сууцны үнэ огцом өсөж үүнийг эдийн засагчид болон улс төрийн хүрээнийхэн янз бүрээр тайлбарлаж, ингэхдээ зарим нь үнэн бодит шалтгааныг олохыг хичээж байсан бол зарим хүмүүс өөрийн улс төрийн юмуу бусад үл мэдэгдэх зорилго сонирхолд нийцүүлэн үндэслэл муутай мэдээлэл хийж байсан нь ч бий. Хамгийн бодитой шалтгаан бол импортын, тэр тусмаа хоёр хөрш орны барилгын материалын үнийн өсөлт байв. Жишээлэхэд, өнөөдөр 600-700 ам.доллар байгаа арматур төмөр тонн нь 1200 ам.доллар, тонн нь өдгөө 50-60 ам.доллар байгаа цементийн үнэ 150 ам.доллар хүрч байж. Түүнээс гадна газрын үнийн өсөлт, барилгыг дэд бүтцийн нэгдсэн сүлжээнд холбох нэмэгдэл зардал, түлш шатахууны үнийн болон ажиллагсдын цалин хөлсний өсөлт гээд олон хүчин зүйлүүд нөлөөлжээ.
Барилгын үнэ өсөхөд шууд нөлөөлдгөөс гадна бизнес эрхлэгчдэд цаг хугацааны алдагдал болон сэтгэл санааны хүнд дарамт учруулж ирсэн “сонирхолтой” баримт олон байдгийн нэгийг хэлье. Газрын тухай хуулиар барилга барих газрыг дуудлага худалдаагаар юмуу төсөл сонгон шалгаруулах журмаар олгодог гэж байгаа. Дуудлага худалдаанаас гадна мөн иргэд, аж ахуйн нэгжүүдийн эзэмшлийн газрыг худалдан авч, өөрийн нэр дээр шилжүүлэх замаар олж авсан газар дээрээ, эсвэл сонгон шалгаруулсан төслөөр барилга барихад зөвшөөрөл авах, зураг төсөл батлуулахаас эхлээд барилга эхлэх, ашиглалтанд өгөх хүртэл төр, орон нутгийн захиргаа, хяналтын байгууллагуудаас нийт 114-124 хүн оролцож гарын үсэг, зөвшөөрөл өгдөг ба эдгээр гарын үсгийг бүрдүүлэхэд 6-18 сар шаардагддаг байна. Энэ болгонд мөнгө урсана. Нийслэлийн Мэргэжлийн Хяналтын Газар барилгын зураг хянаж эрүүл ахуйн дүгнэлт бичиж өгөхдөө 15.0 мянган төгрөг авдаг байхад Онцгой Байдлын Ерөнхий Газрын галын байцаагч өнөөх зургийг хянахдаа150.0 мянган төгрөгийн буюу 10 дахин өндөр хураамж авдаг нь ойлгомжгүй. Нийслэлийн Барилга, Хот Байгуулалт Төлөвлөлтийн Газар ерөнхий төлөвлөгөө батлахад 1500.0 мянган төгрөгийн хураамж авдаг бөгөөд өмнө нь аж ахуйн байгууллага байхдаа мөрддөг байсан энэ тарифыг одоо захиргааны байгууллагын статустай болсон хэрнээ мөрдсөөр “барилгын компаниудын турах энэ газрын таргалах хоёр тэнцсээр” л байгаа гэнэ.

Монгол банк мөнгөний хатуу бодлого хэрэгжүүлсэн нь мөн ч оновчтой сайн ажил боллоо, тэгээгүй бол Монгол улс өдийд юу болох байсныг хэлэхэд ч бэрх хэмээн өөрийгөө магтан дуулсаар л байгаа. Гэвч барилгын салбарыг мухардалд оруулах гол шалтгаан нь энэ болсон гэж тус салбарынхан хэлж байна. Оронд нь ямар арга хэмжээ авахаа бодож төлөвлөөгүй байж шууд л барилгын компаниуд буюу нийлүүлэгчид, нөгөө талаас худалдан авагчид буюу иргэдэд арилжааны банкуудад олгож байсан урт, богино хугацаатай зээлийг бүр мөсөн зогсоосноос болж энэ зах зээл дээрх амьдрал “амьсгал хураажээ”. Үр дүнд нь улсын хэмжээнд 35000 орчим айлын 450 орон сууцны барилга дуусаж амжилгүй зогссон болох нь 2009 оны 5-р сард хийгдсэн бүрэн бус судалгаагаар тогтоогджээ. Эдгээр дуусаагүй барилгын зах зээлийн үнэлгээ 1.0 триллион орчим төгрөг болох бөгөөд энэ их хэмжээний мөнгө эдийн засгийн эргэлтээс гарч үхмэл хөрөнгө болсон гэсэн үг юм. Нэгэнт банк зээл өгөхөө больсон болохоор орон сууц худалдан авах тэнхэлтэй хүн байхгүй болж, худалдан авагчгүй болсон болохоор барилгын компаниуд орлогогүй болж, орлогогүй болохоор зээл, зээлийнхээ хүүг төлөх тэнхэлгүй болж, харилцагчид нь мөнгө оруулахаа байсан болохоор банкуудын тамир тэнхээ барагдах тийшээ хандаж. Аргагүй юм. Арилжааны банкуудаас барилгын салбарт олгосон зээлийн хэмжээ нь тэдний нийт зээлийн 20% буюу 540,0 тэрбум гаруй төгрөгт хүрч байсан бөгөөд мөнгөний энэ урсгалыг зогсоосон нь амьтнаар бол артерийн судсыг нь тасалснаас өөрцгүй юм.
Ийм үзэгдлийг чөтгөрийн тойрог гэж нэрлэдэг. Чөтгөрийн тойрогт нэг л орчихвол гарахад маш их бэрхшээлтэй байдаг тул боловсролтой ухаантай хүн, бодлоготой зорилготой улс орон ийм байдалд орохоос зайлсхийж чаддаг юм байна. Харин бид яав?

Мөнгө төгрөг элбэг дэлбэг байх сайхан цагт бодлоготой бодлогогүй яаж ийгээд амьдраад байдаг бол санхүү мөнгөний хомсдол нүүрлээд ирэх үед бодлого, тэр тусмаа ухаалаг бодлого, түргэн шуурхай үйл ажиллагаатай баймааж бэрхшээлээс хохирол багатай гарах учиртай атал манай төр засаг яах гэж байгаа нь мэдэгдэхгүй мунгинаж цаг алдсаар байгаад чөтгөрийн тойрогт бүрэн орж байх шиг байна. Товчоор хэлэхэд бид санхүү мөнгөний хомсдол гэхээсээ илүү бодлогын хомсдолд нэрвэгдсээр байна. Үүний золиос нь өдөр болгон та бидний нүдний өмнө сэрийх дуусаагүй барилгууд, зээлийн дарамтанд шаналах барилгын компаний эзэд, ажилгүй, цалингүй санаашрах олон мянган барилгачид, орон сууц мөрөөдөн ганихрах хэдэн зуун мянган айл өрхүүд юм.



Инженер Т.НАРАН

ҮЛГЭР ДУУСАХ ЦАГААР

Ширүүн борооны үерт хот, хөдөөд олон хүн амиа алдсан тухай аймшигт мэдээ ойрын өдрүүдэд мэдээллийн хэрэгслээр тасралтгүй цацагдав. Алс хязгаарын аймагт арван хэдээрээ осолдсон бол өнөөх л нийслэлийн гэр хорооллынхон хамгийн түрүүнд аюулд өртөж, нэг айлын ам бүл бүгдээрээ шахам нэгэн зэрэг эндсэн тухай мэдээ сэтгэл сэрдхийлгэв. Гамшгийн газарт очсон хотын дарга, тэр хавьд оршин суугч нэгэн эмэгтэй хоёрын яриа өнөөх л гэр хорооллыг орон сууцжуулах тухай. Үерт сүйтгэгдэн нурж авахын аргагүй болсон гудамж хашаа, шавар шавхай, цэвэр цэмцгэр дэгжин хувцастай дарга нар, тэднийг тойрон яахаа үл мэдэн зогсох номхон ноорхой хүмүүсийн аврал горьдлого тээсэн харц, тэгээд бас тохилог орон сууц барьж орох тухай яриа... Үлгэр ээ, үлгэр. “Чи сайхан хоолны нэр хэл ваа, би савхад ваа”.

Тийм ээ, Монголын төр засаг амтат сайхан үлгэр зохиож ярьдаг, мань мэт түүнийг нь сонсож бор хоног өнгөрөөдөг болсоор олон жилийг үдэж байна. Олон ч сайхан үлгэр сонсож, олныг нь ч та бид цээжээр мэддэг боллоо. Үүний нэг нь сүүлийн 10 шахам жил яригдаж буй “40000 орон сууц хөтөлбөр” гэсэн эхлэлтэй, “100000 айлын орон сууц барих төсөл” гэсэн үргэлжлэлтэй. Одоо л үлгэр болоод байгаа болохоос энэ уг нь манай Засгийн газрын бодлого, албан ёсны хөтөлбөр, төлөвлөж төсөвлөсөн бүтээлч ажил гэж ойлгогдож байсан. Хамгийн түрүүнд , хамгийн их талархан дэмжиж хүлээж авсан хүмүүс бол нийт барилгачид. Учир нь ард иргэдийн хувьд удахгүй тохилог сайхан орон сууцтай болох нь гэсэн найдвар төрж, ирээдүй гэрэл гэгээтэй харагдаж эхэлсэн бол тэдний хувьд ажил хөдөлмөрийн, бизнесийн таатай орчин бий болох нь гэж урамшсан. Нэгэнт төр засгийн зүгээс албан ёсоор тунхаглан зарлаж, амлаж байсан болохоор энэ таатай боломжийг ашиглах гэсэн хүмүүс барилгын салбар руу нийтээр хошуурцгаах болсон. 2008 оны байдлаар гэхэд манай улсад барилга угсралтын 1500 компани, барилгын материалын 500 үйлдвэр ажиллаж, 2007 онд энэ салбарт 60000 хүн ажиллаж байсан бол жилийн дараа энэ тоо 90000-д хүрсэн гээд бод доо.
Ийнхүү дотоодын болон гадаадын аж ахуйн нэгжүүд ихээхэн урамшин, зах зээлд нийлүүлэх орон сууцны тоо хэмжээг нэмэгдүүлэхийн төлөө бүх хүч, боломжоо дайчилж эхэлснээр барилгын салбарын хөгжилд ч багагүй түлхэц болсон. Үүнийг батлах нэгэн жишээ бол 2000-2004 онуудад 4500 айлын орон сууц ашиглалтанд орж байсан бол 2004-2008 онуудад 30000 гаруй болж өсчээ...

Дээр гарсан бүх тоонуудын цаана томоохон утга агуулга бий. Олон мянган айл өрхийн ахуй амьдрал, үр хүүхдийнх нь ирээдүй, маргаашдаа итгэх итгэл найдвар, хөдөлмөрлөж бүтээж амьдрахын жаргалыг хүмүүс өөрийн биеэр мэдэрч, өөрийн нүдээр харж байв. Барилгын үйлдвэрлэл бол улс орны эдийн засгийн суурийг тавьдаг гэдэг. Бидний шүтээн шахуу болчихоод байгаа Солонгос улс гэхэд дайны дараагаас улс орноо хөгжүүлэхийн тулд барилгын салбараа босгож эхэлсэн, үүний тулд хамгийн түрүүнд цементийн үйлдвэрүүдээ барьж эхэлсэн гэж би сонссон. Нэг барилга барихад хичнээн төрлийн материал хэрэглэдгийг хэлэх аргагүй. Нэг байшин босоход түүнийг дагаж маш олон жижиг, том үйлдвэрүүд босдог. Тэдгээр үйлдвэрүүдийн бүтээгдэхүүнээр дараагийн барилга босож, энэ үед дахиад өнөөх материалын жижиг, том үйлдвэр, бизнесийн нэгжүүдийн тоо нэмэгддэг. Зөвхөн баригдаж буй тухайн барилгаас гадна эдгээр дагалдах үйлдвэр, байгууллагуудад маш олон хүн ажиллаж, амьдралаа залгуулж байдаг. Энэ бүх хүн засаг төрөөс халамж тэтгэлэг нэхдэггүй. Хамгийн ойр, хүн бүхний нүдэнд ил харагдах ганц жишээ бол бидний “100 айлын” гэж нэрлэдэг барилгын материалын зах. Тэнд бэлэн бараа бүтээгдэхүүн импортлон борлуулагчдаас гадна хичнээн олон жижиг үйлдвэр байдаг гээч. Тэд хэрэглэгчдийн хүссэн бараа бүтээгдэхүүнийг ямар түргэн шуурхай үйлдвэрлэж нийлүүлдгийг бид бүгд мэднэ. Ажлын цаг дууссан, амралтын өдөр тул ажиллахгүй гэсэн ойлголт тэдэнд байхгүй.
Мөн сантехникийн, цахилгааны, дохиолол хамгаалалтын, холбооны, гадна дотор тохижилтын...гээд ус, тог оруулдаг, үл үзэгдэх харуул манаач тавьдаг, интернетэд холбодог, зүлэг мод тарьдаг, зам талбай хийдэг гээд урьд хожид үзэгдэж дуулдаагүй олон компаниуд, хүмүүс хаанаас яагаад бий болоод байна?
Тэдний мэдлэг дадлага, ажлын бүтээмж, бүтээгдэхүүний чанар, нэр төрөл, өрсөлдөх чадвар өдрөөс өдөрт нэмэгдэж байдаг. Зах зээлийн орчинд бизнес хийж өөрийнхөө амьдралыг өөд нь татаж, эх орны хөгжлийг түргэтгэхэд нүдэнд харагдаж гарт баригдахуйц хувь нэмэр оруулж яваа энэ бүхэл бүтэн “ажилсаг шоргоолж”-уудын ангийг хэн бий болгов? Төр засаг өөрийнхөө зардлаар гадаадад явуулж сургаагүй. Нийслэлийн хотын удирдлагууд лангуу талбай барьж өгч цалинжуулж суулгаагүй.
Тэднээс гадна барилгын зөвхөн тоосго, цемент, дулаалгын материал, эсвэл дээвэр, хана, шал, хаалга цонх дагнан үйлдвэрлэдэг орчин үеийн төрөлжсөн иж бүрэн үйлдвэр Улаанбаатарт болон хөдөө орон нутагт хичнээн ажилладгийг, шинээр хичнээн бий болсоор байгааг хүмүүс тэр болгон мэддэггүй. Эд бол зүй тогтлынхоо дагуу их барилгыг даган төрж гарсан жинхэнэ мэргэшсэн арми, Монголын хөрсөнд өөрөө ургаж бий болсон үнэт баялаг билээ.

Харамсалтай нь энэ дүр зураг удаан үргэлжилсэнгүй. Барилгын салбарт буцалж байсан их амьдралын эрч хүч, хэм хэмнэл өдрөөс өдөрт буурсаар бараг зогслоо. Барилгын компаниуд орон тоогоо цомхотгож, зарим нь бүр харуул манаачаас бусдыг нь “түр чөлөө” олгож, тэгэхдээ “түр” гэж чухам ямар хугацаа болохыг дарга нь ч цэрэг нь ч хэлж мэдэхгүй авай. Тэднийг даган бужигнаж, буцалж байсан өнөөх ажилч “шоргоолжнууд” маань ч яахаа мэдэхээ болин баахан үймэлдсэнээ одоо муужирцгааж эхэлж байх шиг байна. Энэ жилдээ л лав тэд дахин өндийх нь эргэлзээтэй. Яагаад гэвэл манай оронд барилгын ажил богинохон хугацаанд явагддаг. Одоо намар болж байна, дараа нь хахир хатуу өвөл, зэвэргэн шороон шуургатай уртаас урт хавар...

“100000 айлын орон сууц” хэмээх Засгийн газрын төсөл гээч нь үлгэр байгаад ийнхүү дуусах нь энэ үү? Хэрэв тийм бол үерийн усанд урсаж байхдаа ч орон сууц мөрөөдөн ярьж, үхэхээс нааш санаа үл амрах ядарсан иргэд бидэндээ үнэнийг шуудхан хэлж аль. Хэрэв үнэхээр албан ёсны төсөл хөтөлбөр юм бол түүнийгээ хэрэгжүүлэх талаар жаахан ч гэсэн санаа тавьж, жаахан ч гэсэн урагш ахиулж аль гэж гуйя, төр засаг минь.



Н.Гэрэл

ШАЛНААС ХӨНДИЙРСӨН ШАГНАЛЫН ХАНШ

Аливаа юм алхам бүрт тааралдан хаа сайгүй элбэгшихийн хэрээр үнэ ханш нь унадаг зүй тогтол манай төрийн дээд шагналыг ч тойроогүй. Ерөнхийлөгч асан Н.Энхбаяр гавьяатын цол, тэмдгийг заавал гавьяа байгуулсан хүнд өгөх ёстой биш гэдгийг хангалттай үзүүлсэн. Тэрбээр ажлаа хүлээлгэж өгөхийнхөө өмнө төрийн дээд шагналын авдрынх нь ёроолыг гаргасан нь ард иргэдийн тэвчээрийг барж, үнэхээр гавьяа байгуулж шагнал авсан байсан хүмүүс юу ч хийж бүтээгээгүй хүмүүстэй ижил болсондоо бухимдаж шагналаа буцаан өгч эхэлсэн. Монголын төрийн шагналуудыг байхгүй болгосонтой адил юм даа. Үнэхээр гавьяа байгуулсан хүмүүс зөндөө олон байгаа, цаашид ч байх учир тэднийг юугаар шагнах нь ойлгомжгүй болж, шинэ Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж хэнийг хэзээ юугаар шагнах бол хэмээн хүмүүс сонирхон хүлээх болов. Харин Ерөнхийлөгч маань шударга ёсыг тогтоох амлалтынхаа чиг шугамаас хазайсангүй.
Анхны шагналаа Д.Бямбасүрэн гуайд өгсөн нь үнэхээр шударга явдал байв. Яагаад шударга гэдгийг тайлбарлах нь илүүц хэрэг. Мөн улсын баяр наадмаар цөөхөн хүн “найраа”-гүйгээр шагнагдлаа. “Найраа” бага бол начин цөөхөн төрдөг нь үнэн бололтой. Хоёрхон хүнд “гавьяат” өгсөн нь үнэхээр нүдээ олсон шагнал байв. “Харанга”-ын Чулуунбатыг мэдэхгүй хүүхэд ч, хөгшин ч Монголд байхгүй. Бүр олон жилийн өмнөөс манай рок попын “загалмайлсан эцэг” хэмээн олон түмэн нэрлэж ирсэн нь түүний хийсэн бүтээснийг нийтээр хүлээн зөвшөөрсний нотолгоо. Түүнийг шагнахгүй л байсан болохоос бус үргэлж олон түмний нүдэн дээр ажил нь ил байдаг урлагийн, спортын, уран бүтээлийн зэрэг салбарын хүмүүсийн нэгэн адил хөдөлмөрийг нь үнэлж дүгнэхэд хэцүү байгаагүй. Өмнөх Ерөнхийлөгчийн үед гарч байсан хамгийн том гажиг бол эх орондоо жинхэнэ материаллаг баялгийг улаан гараараа бүтээгчдийг бус харин нийгэмд тустай гэхээсээ илүү найр наадам, зугаа цэнгэлийн шинжтэй ажил зохиогчид, шоубизнесээр орлого ологчид, улс төр, албан тушаалын карьер хөөгчдийг бөөндөн шагнадаг явдал байсан. Тэгвэл энэ жишгийг Ц.Элбэгдорж өөрчилж эхлэв үү гэсэн найдлага төрж байна. Учир нь тэр хоёрхон хүний нэг нь “Аж үйлдвэрийн Гавьяат ажилтан” болсон Хөтөлийн цементийн үйлдвэрийн ерөнхий инженер Т.Цоодол байсан юм. Тэр бол жараад насныхаа дөчийг нь Монголын цементийн үйлдвэрлэлийн салбарт тууштай зориулсан нэгэн. Ийм хүмүүс ховор байдаг. Тэдний хийж бүтээснийг төрийн өндөр албан тушаалтнууд олж харах нь бас ховор байдаг. Энэ удаа Цоодол гуайд аз тохиолоо. Шалан дээр уначихсан шагналын ханшийг өндийлгөх эрмэлзэлтэй Ерөнхийлөгчтэй болсон нь аз. Бас үйлдвэрлэл, газар тариалангийн бүс нутаг Сэлэнгэ аймгаас удаа дараа УИХ-д сонгогдож байгаа, материаллаг баялаг үйлдвэрлэгчдийн ажил хөдөлмөрийн үнэ цэнэ, зовлон жаргал юу болохыг анддаггүй болсон Э.Бат-Үүл гишүүний нөлөө ч байсан биз. Ерөнхийлөгч энэ жилийн наадмаар гавьяат энэ тэр гэсэн том шагналаар ерөөс нэг ч хүн шагнахгүй гэж байсан сураг бий. Тиймээс нэг л хонхорт бүх насаараа “цемент идэж” яваа, хөтөлийнхнөөс өөр хэн ч үл таних шахам буурал өвгөнд төрийн хамгийн дээд шагнал хүртээхийг хүссэн тодорхойлолт ороод ирэхээр нь шууд л шагначихаагүй нь ойлгомжтой. Ерөнхийлөгч “Энэ хүн чинь ийм өндөр шагнал авах хүн яг мөн үү? Нүдээ олсон шагнал болж чадах уу?” гэж Бат-Үүл, Дорлигжав нараас нэг бус удаа асууж, бас өөр шугамаар ч лавлан тодруулж байж арайхийж өгсөн гэнэ лээ гэсэн яриа тарсныг ч би хүнээс сонссон...
Ер нь хариуцсан юмаа мэдсэн шиг мэдэж, чадсан шиг чаддаг, өөрөө тэрийгээ бас мэддэг, өөртөө итгэлтэй, авьяас чадвартай хүмүүс бусдаас арай л өөр гаж авир араншинтай, эвийг нь олохгүй бол харьцахад жаахан төвөгтэй, дур зоргоороо хүмүүс байдаг гэдэг үнэн юм шиг. Цоодол бол тэдний нэг. Социализмын үед нам засгийн томчуудтай цемент хэрхэн хийх талаар маргаж амыг нь таглан “том толгойлсноос” болж мөрдөн байцаагчийн үүд сахиж, үсээ хусуулж байсан бол харин нийгэм солигдсоноос хойш цемент шороо хоёр ялгахгүй бяцхан улс төрчид захирлаар томилогдон ирж төрөлх үйлдвэрийг нь баллаад байхаар тэдэнтэй мөн үзэж тарж, унаж боссоор өнөөг хүрч яваа нөхөр. Ямар сайндаа нэгэн жижиг дурсамждаа: “...Би үйлдвэрийнхээ лабораторийн эрхлэгчээс 4 удаа дээш дэвшиж 1 удаа доош унаж, ерөнхий технологичоор 6 удаа томилогдож 5 удаа огцорч, ерөнхий инженерээр 2 удаа томилогдож 2 удаа огцорч байлаа” гэж одоогоос нилээд олон жилийн өмнө бичсэн байхав дээ. 1969 онд дээд сургуулийн дипломыг “Цементийн үйлдвэр” сэдвээр хамгаалан, байгуулагдаад тав зургаахан жил болж байсан Дарханы цементийн үйлдвэрт томилогдон очиж байсан бол 1982 онд Хөтөлийн цементийн үйлдвэрийг босгохоор эзгүй хээр газар хөнжил пүүгээгээ тэврэн вагоноос бууж байснаас хойш өнөөг хүртэл тасралтгүй зүтгэхдээ тэрбээр “Монгол цемент” гэдэг брендийг жинхэнэ утгаар нь бий болгож чадсан юм. Тэрээр материаллаг баялаг бүтээгээд зогсохгүй мөн оюуны асар их бүтээлийг эх орныхоо өв санд үлдээж яваа хүн. Олон арван “Шинэ бүтээлийн патент”, гэрчилгээ, батламжууд түүнд бий. Хөтөлийн цементийн үйлдвэрийн проектыг хийхдээ оросууд нилээд олон төрлийн алдаа гаргасныг үйлдвэрийн анхны дарга, инженерүүд болох “Монгол улсын Гавьяат барилгачин” Ц.Сампилноров, О.Чимид, Т.Цоодол, П.Хэнчбиш, Ш.Баярмөнх нар үйлдвэрийг барих болон ашиглалтын эхний жилүүдэд засч залруулсан байдаг. Оросууд тэр үед хэдий бүдүүн бараг байсан байж болох ч тийм нүсэр үйлдвэрийн зураг төслийн бүх алдааг илрүүлэн барих явцад нь засаж залруулна гэдэг бол эд ямар чадварлаг инженерүүд байсныг батлах баримт биш гэж үү?! Гэтэл тэдний зарим нь, бас тэдэнтэй мөр зэрэгцэн зүтгэж явсан олон сайхан инженерүүд төр засгийн цол шагналыг хүртэхээс үүрд хожимдсон байх нь дэндүү гашуун.
Хамаатан саднуудынхаа малыг хамаж шимэж тоолуулж байгаад ч гэсэн мянга болгосон малчдад төрөөс их л сүржин нэр цол олгож хүндэтгэл үзүүлдгийг буруу биш гэхэд жилд 500000 тонн цемент, 60000 тонн шохой үйлдвэрлэх хүчин чадалтай гигант үйлдвэрийг өөрийн гар, оюун ухаанаар босгосон хүмүүсийг хэн ч анзаардаггүй юм шиг байдгийг зөвтгөх аргагүй мэт. Манай улсын бүх л бүтээн байгуулалтанд шаардлагатай үндсэн түүхий эд болох цементийн хэрэглээний дийлэнхийг 30 шахам жил хангаж ирсэн Хөтөлийн цементийн үйлдвэр, тэнд хийж бүтээж яваа хүмүүсийн талаар ард нийт, тэр дундаа төр засгийн өндөр эрх мэдэлтнүүд их л дутуу дулимаг ойлголттой яваа нь олон юмнаас харагддаг. Миний мэдэхээс Дархан хотын нилээд хэсгийг, Багануурыг, III, IV хорооллуудыг, “Чингис” зочид буудлыг, Бөхийн өргөөг, “Чингис хаан” онгоцны буудлын өргөтгөлийг, “Москва” хорооллыг, Засгийн ордны өргөтгөлийг энэ үйлдвэрийн цементээр барьсан юм шүү дээ. Байгуулагдсанаас хойш 1,0 сая тонн технологийн шохой үйлдвэрлэснийхээ 98%-ийг Эрдэнэтийн УБҮ-т нийлүүлснийг үзэхэд Монголыг Эрдэнэт тэжээдэг бол Эрдэнэтийг Хөтөл тэжээдэг гэж хэлэхэд болохгүй юу байна. Түүнээс гадна өнгөрсөн зуунд манай оронд өрнөсөн хамгийн том бүтээн байгуулалтын талбар болж, хэдэн үе дамжин уламжлагдах инженер техникийн ажилтнуудын бүхэл бүтэн ангийг бий болгосон нь эх орныг хөгжил дэвшилд хүргэхэд ихээхэн нөлөө үзүүлсэн нь маргаангүй ээ.
Т.Цоодол инженерийн хэзээ ч үл мартагдах гавьяа бол гадны цемент үйлдвэрлэлийн технологийг Монголдоо гайхам амжилттай нутагшуулсан явдал. Хөтөлийн үйлдвэрт анх зөвхөн Оросын уурхай, үйлдвэрүүдээс нүүрс, гөлтгөнө, төмрийн хүдэр, доторлогооны тоосго гээд шохойн чулуунаас бусад бүх түүхий эд, үндсэн материалыг импортлон ашиглахаар тооцож байгуулсан юм. Энэ бол санхүү мөнгөний үлэмж өндөр өртөг зардлаас гадна үйлдвэрлэлийн шуурхай байдлыг хангахаас эхлээд маш олон бэрхшээл учруулна гэдэг нь ашиглалтын эхний жилүүдээс л илт мэдрэгдэж, өдөр тутмын томоохон хүндрэлүүдтэй хөтөлчүүд бүү хэл Монгол улсын Засгийн газар ч тухайн үедээ нүүр тулан улмаар сөхрөх байдалтай болсон билээ. Технологийн энэ том асуудлыг шийдэх гэж төр засаг санаа тавиагүй байхад Т.Цоодол тэргүүтэй инженерүүд өөрсдөө шийдэж, үйлдвэрийн технологийн бүх шат дамжлагыг өөрчлөн дээрх бүх түүхий эд, материалыг дотоодоосоо авдаг болсон нь гавьяа биш гэж үү? Үүнийг хэн болгон хийж чадна гэж үү? Гэтэл тэднийг тухайн үеийн нам төрийн удирдлагууд урамшуулах бүү хэл дур мэдэн технологийн шийдэл гаргаж, цементийн хольц найрлагыг өөрчилсөн хэмээн ял тулгаж, шоронд суулгахаас наахнуур юм болж ажил амьдралаар нь хохироож байсан. Ардчилал ирснээр санасан бодсоноо айж эмээлгүй хэрэгжүүлэх сайхан боломж түүнд ирсэн ч том шагнал ирэхгүй байв. Хуучин Ерөнхийлөгчийн “Монголчууд эвтэй байхдаа хүчтэй байсан” гэсэн үгийг тэрбээр “Монголчууд намгүй, ламгүй байхдаа эвтэй байсан” хэмээн зөвшөөрөлгүй “гүйцээснээс” ч болсон юм бил үү хэн мэдлээ.
Ийм өндөр мэдлэг чадвартай, чин халуун сэтгэл зүтгэлтэй, эх орныхоо сайн сайхан ирээдүйг ойртуулахад үнэхээр бодит хувь нэмэр оруулж яваа хүмүүсээ олж хардаг, хийсэн бүтээснийг нь хүлээн зөвшөөрч чаддаг, шагнасан шиг шагнаж чаддаг баймааж сая энэхүү шагнал гээч нь утга учиртай, үр дүнтэй болох буй заа. Ямар ч гэсэн Элбэгдорж Ерөнхийлөгч энэ удаа шагналын ханшийг шалнаас хөндийрүүлэх шиг санагдсаныг тэмдэглэмээр санагдсаны учир энэ бөлгөө.

ХӨТӨЛИЙГ ХӨЛДӨӨХИЙН “ТӨЛӨӨ” ХАЙЧИЛСАН ТУУЗ

Биднийг хулхидаад байна уу, бид хулхидаад байна уу?

“Төв аймгийн Сэргэлэн сумын нутагт БНХАУ-ын Үндэстний корпорацийн 100%-ийн хөрөнгө оруулалттай "Улаан цемент" группын жилд сая тонн цемент үйлдвэрлэх үйлдвэрийн барилгын шав тавих ёслол болов” гэсэн нэгэн мэдээ энэ сарын эхээр төвийн сонин, телевизүүдээр цацагдав. Өдөр тутмын нэгэн сонин үүнийг бүр “таатай мэдээ” гэж онцолсон гээч. Тус үйлдвэрийг барьж байгуулах мэргэжлийн хятадууд хэдий нь Сэргэлэн сумд ирчихээд байгаа юм байна. Мөн “ийм өндөр хүчин чадалтай үйлдвэрийг Монголд байгуулж цаашлаад бүтээгдэхүүнээ ОХУ-руу экспортлох зорилготой гэдгээ ч үйлдвэрийн удирдлагууд нуусангүй” хэмээн бичжээ.
Юу гээч юм болоод байна аа?! Монгол улсын Засгийн газрын мөрийн хөтөлбөрөөс эхлээд салбарын яам тамгын газруудын албан бичиг баримт, хөтөлбөр төлөвлөгөөнд хаана ч тусгагдаагүй, урьд хожид хэн ч сонсож мэдээгүй нэгэн том үйлдвэр ийнхүү “газар доороос” гэнэт гараад ирсний учрыг лав л барилгын материалын үйлдвэрлэлийн салбарынхнаас надад тайлбарлаж өгөх хүн олдсонгүй.
Уг нь жилд нэг сая тоннын хүчин чадалтай цементийн үйлдвэр барих талаар төр засгийн янз бүрийн түвшинд албан ёсоор яригдаж, шийдвэр гарч, хэрэгжүүлэх эхний алхмуудыг ч хийсэн нь бий. Тэгтэл үүнтэй зэрэгцээд, зэрэгцээд ч бус бүр түрүүлээд өөр нэг үйлдвэр ийнхүү гараад ирэв. Би андуурсан юм болов уу, эсвэл нөхцөл байдлаас болоод төр засгийн хөтөлбөр төсөл ч өөрчлөгдсөн юм болов уу хэмээн дахин дахин лавлахад хүрлээ. Үгүй байна аа. Тухайлбал, энэ оны дөрөвдүгээр сарын 22-ний өдөр ЗТБХБ-ын сайд Х.Баттулга Бээжин хотын “Травелер Инн Хуа Чиао Бээжин” буудлын гуравдугаарт давхарт БНХАУ-ын “Чайна Триумф Интернэшнл Инжиниринг Компани”-тай нэгэн чухал гэрээнд гарын үсэг зурсан тухай Хятадын интернет сайтуудад зураг хөрөгтэй нь тавьсан байна. Тэр нь тус компани Монголын уул уурхайн МИЗУ гэх компанитай хамтран өдөрт 3000 тонн/жилд нэг сая тонн гэсэн үг/ клинкер үйлдвэрлэх цементийн үйлдвэрийг Дорноговь аймгийн Айраг суманд барих тухай гэрээ юм. “Чайна Триумф Интернэшнл Монголоос захиалга гүйцэтгэх эрх олж авлаа” нэртэй мэдээнд дурьдсанаар 120 сая ам.долларын өртөгтэй уг үйлдвэрийг барих судалгааны ажлыг дээрх компани өнгөрсөн оны есдүгээр сараас хийсэн бөгөөд бүх зүйл “окей” гарсан тул үйлдвэрийг гурван жилийн дотор талууд хамтран барих гэрээ хийсэн юм байна.
Үүнийг мэдэж байсан Барилгын материал үйлдвэрлэгчдийн холбооны удирдлагууд МИЗУ компаниас “Танайх үйлдвэрээ Төв аймагт барихаар болчихоо юу?” гэвэл цаадуул нь “Үгүй ээ манайх биш, ямар юм болоод байгааг бид ч ойлгохгүй гайхаад явж байна” гэжээ.
Дээрхийг бататгасан нэгэн баримт нь сая тоннын үйлдвэрийн туузыг Төв аймагт хайчлахаас хоёр хоногийн өмнө ЗТБХБЯ-аас зөвхөн Хятадын компаниудад хандан сонинд нийтлүүлсэн нэгэн тендерийн зар юм. Англи хэл дээр бичсэн энэ зарын утга нь БНХАУ-ын Экспорт Импортын банкнаас Монгол улсын Засгийн газарт олгосон 300,0 мянган ам.долларын зээлийн хүрээнд Дорноговь аймгийн Айраг суманд барих өдөрт 3000 тонн клинкер үйлдвэрлэх цементийн үйлдвэрийн машин, тоног төхөөрөмжийг нийлүүлэх компанийг сонгон шалгаруулах тухай юм. Харахад Х.Баттулга сайдын гарын үсэг зурсан дээрх гэрээний үргэлжлэл ажил гэдэг нь ойлгомжтой. Эндээс манайх жилд тус бүр сая тонн цемент хийх хоёр том үйлдвэрийг Хятадаас оруулж ирэх гэж байгаа мэт. Хятадууд шинээр үйлдвэр барих бүү хэл амбаар ч барих зайгүй шахцалдаж, гаднаас газар нутаг олохын түүс болж буй учир биднийгээ хулхидаад нэг үйлдвэрийг хоёр болгочихов уу, эсвэл бид ганц үйлдвэр бариулна гэж тохирчихоод тэднийг хулхидаад хоёр үйлдвэр оруулаад ирэв үү? Эсвэл... нэгэн танил маань намайг шоолж “Тендер зарласан нь төрийн бизнес, Төв аймгийнх нь хувийн бизнес л байхгүй юу даа” гэсэн нь үнэн юм болов уу?
Гэхдээ асуудлын гол нь хэн ийнхүү “сэргэлэнтсэн”-д биш. Энэ бол манай төр засгийн өнөөгийн жирийн л дүр төрх учир гайхаад байх юм алга. Харин...


Үндэсний үйлдвэрлэгчдийн хөсөр хаягдсан хувь заяа

Манай улсын цементийн хэрэглээ өнгөрсөн жилд 1.2 сая тонн байсан гэнэ. Хөтөлийн ба Дарханы цементийн хоёр үйлдвэр нийлээд 360.0 мянган тонныг нийлүүлсэн гэвэл үлдсэн 860.0 мянга нь Хятадаас орж ирсэн гэсэн үг. Хилээр орж ирсэн цементийн тал хувийг татвараас бултуулдаг учир албан ёсны статистик тоо үүнээс хамаагүй бага байдаг гэнэ. Манайд цементийн эрэлт хэрэгцээ нь дотоодоос хийх нийлүүлэлтээс ийнхүү хамаагүй өндөр байгааг ажигласан үндэсний компаниуд цементийн үйлдвэрүүд барихаар хөрөнгө оруулалт хийж эхэлжээ. Төр засгаас дотоодын үйлдвэрлэлийг, тэр тусмаа импортыг орлох болон экспортын бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэгчдийг дэмжихээ тасралтгүй тунхагласаар байгаа нь ч тэднийг ийм шийдвэр гаргахад түлхсэн байж таарна. Мөн компанийхаа үйл ажиллагааг өргөжүүлж, ашиг орлогоо нэмэгдүүлэх бизнесийн сонирхлын зэрэгцээ ажлын байр нэмэгдүүлж, байнгын цалин орлоготой хүний тоог нэмэх, дотоодын үйлдвэрлэлийн өсөлтөнд зохих хувь нэмрээ оруулах гэсэн эх оронч сэтгэл ч тэдэнд байх нь эргэлзээгүй.
Миний мэдэхээр Хөтөлийн цемент, шохойн үйлдвэр үйлдвэрлэлийнхээ хүчин чадлыг нэмэгдүүлэхийн төлөө сүүлийн хэдэн жил өөрөөс шалтгаалах бүхнийг хийж байгаа. “МАК”ХХК Дорноговийн Даланжаргаланд шохойн үйлдвэр барьж ашиглалтанд оруулаад одоо цементийн үйлдвэрээ барьж байгаа бол “Монполимет”ХХК Дорноговийн Өргөнд бас нэг цементийн үйлдвэр босгохоор ажиллаж байгаа. “Шинэ Ялгуун интернэшнл” гэдэг компани цементийн үйлдвэртэй болохоор хөөцөлдөж яваа гэж дуулдсан. Мэдээж, Дарханы цементийн үйлдвэр ч бусдаасаа хоцрохыг юу гэж бодох билээ... Барилгын материал үйлдвэрлэлийн салбарт дотоодын үйлдвэрлэл хөгжиж, өрсөлдөөн бий болж, чамгүй олон ажлын байр нэмэгдэж, барилгын компаниудаар дамжин жил бүр Хятадын цементийн үйлдвэрүүд рүү урсдаг их мөнгөний хагас нь ч болов Монголд үлдэх ирээдүй бодитоор харагдаж эхэлсэн юм.
Гэтэл жилд сая тонн цемент үйлдвэрлэдэг Хятадын үйлдвэрүүд ороод ирэхээр эд маань одоо яах вэ? Тэдэнтэй өрсөлдөх ёстой гэж хэлэх гээгүй биз дээ, арай. Хятадууд эхний үедээ цементээ бараг үнэгүй тарааж байгаад Монголын алга дарам зах зээлийг өөрийн болгохоо хэнээр ч заалгахгүй. Одоо ажиллаж байгаа хоёр үйлдвэр хаалгаа бариад, эхэлж амжаагүй байгаа хэд нь оруулсан хөрөнгө оруулалтаараа бүрэн “шатаад” хоцрохын цагт нэгэнт монополь болсон хятад үйлдвэрийн эзэн зөвхөн өөрийнхөө зохиосон дүрмээр тоглож, дураараа дургих болно. Монголыг хангаад зогсохгүй Орос руу цемент экспортлоно гэдгээ “нуугаагүй”-г санаж байгаа биз дээ? Өөрөөр хэлбэл манай үндэсний үйлдвэрүүдийг эх орных нь зах зээлээс шахан зайлуулж, бас экспортынх нь гарцыг бүрэн эзэгнэж дампууруулаад энэ талбарт ганцаар ноёрхоно гэсэн үг. Үндсэн түүхий эдийг нь атгаж суугаа хүн түүгээрээ дамжуулан Монголын барилгын салбарын хувь заяаг бүхэлд нь шийддэг болоход төвөггүй...
Үндэсний үйлдвэрлэлээ хөгжүүлэх, импортыг орлуулах, гаднаас хараат бус байх, гадаад худалдааны тэнцлийг сайжруулах, шударга өрсөлдөөний нөхцлийг бүрдүүлэх, олон ажлын байр шинээр бий болгох, хийж чадах юмаа өөрсдөө хийж өөрийгөө тэжээдэг болох ... гээд байнга улиглаж байдаг засаг төрийн өнөөх бодлого хаа байна? Ингэхэд ер нь Монголд төр засаг гэж байна уу? Байгаа бол тэр нь Хятадын төр засгаар ажлаа хийлгээд байгаа юм уу???


Эрхэм гишүүн Э.Бат-Үүл, С.Баярцогт, О.Чулуунбат нарт

Та бүхэн УИХ-ын гишүүн болох гэж явахдаа Хөтөлчүүдэд зөндөө сайхан юм амалсан гэдэгт би эргэлзэхгүй байна. Сонгуулийн үеийн улс төрчдийн “Та нар надад саналаа л өгчих, бусдыг нь би хийчихье” гэдэг нийтлэг дүр төрхөөс нэг их ангид байгаагүй биз ээ. "Улаан цемент" группын дэд ерөнхийлөгч Мү Юан сонинуудад өгсөн ярилцлагадаа Монголын одоогийн зах зээлээс гадна шинээр барих онгоцны буудал, төмөр зам, авто зам гээд удахгүй бий болох шинэ зах зээлийг ч эзэгнэнэ гэдгээ мэдэгджээ. Нэгэнт үйлдвэрээ барьчихвал бүх зүйл түүний хэлснээр болох нь гарцаагүй. Бас нийт ажилчдынх нь 90% нь монголчууд байх, тэднийг Хятадад явуулж сургаж байгаад ажиллуулах гэнэ. Дархан, Хөтөлийн цементийн үйлдвэрүүд байгуулагдсанаар Монголд цемент үйлдвэрлэлийн өндөр мэргэшлийн бүхэл бүтэн анги бий болсон гэхэд болно. Тэд үүнээс хойш хэнд ч хэрэггүй хүмүүс болох нь л дээ. Эсвэл орчин цагийн тохилог сайхан хот, орон сууц, гэр орноо орхиод Сэргэлэн суманд очиж Хятадуутай хамт амбаар сав, майхан палатканд амьдарч ажиллах хэрэг гарах нь. Ингэж хэлэхийн учир нь жилд 500.0 мянган тонн цемент үйлдвэрлэх хүчин чадалтай Хөтөлийн үйлдвэрт ажиллах хүмүүст зориулж иж бүрэн хот барьсан юм. Гэтэл үүнээс хоёр дахин их хүчин чадалтай үйлдвэр барих тухай ярианд хот тосгоны тухай ямар ч үг үсэг алга.
Өнөөдөр 8000 гаруй хүн амьдарч байгаа Хөтөл хотын нийгэм, ахуйн асуудлыг цементийн үйлдвэр дангаараа үүрч явдгийг би мэдэх юм. Үйлдвэр зогсох нь байтугай үйл ажиллагаа нь доголдох л юм бол дулааны станц нам зогсож Хөтөл хот тэр чигээрээ хөлдөх аюул тулгардаг нь одоог хүртэл хэвээр гэсэн. Дулааны станцыг ажиллуулж, тэндхийн оршин суугчдын амьдралыг хэвийн байлгахын тулд үйлдвэр жил бүр олон зуун саяын алдагдал хүлээж байдаг. Өөрөөр хэлбэл энэ үйлдвэр эх орны хэрэгцээг зөвхөн цементээр хангаад зогсохгүй олон зуун айл өрхийн ая тухтай амьдралын орчныг бүрдүлэн авч явдаг гэсэн үг. Харин Хятадын цементийн үйлдвэр бүхэл бүтэн хотыг байтугай нэг монгол айлыг ч үнэгүй халааж өгөхгүй.
Цементийн үйлдвэр борлуулалтгүй болсноор Хөтөл хот бүрэн хөлдөнө. Хөтөлийнхөн бүгдээрээ ажилгүй болно. Хөлдүү хотод ажилгүй хүн хэрхэх билээ?
УИХ-ын эрхэм гишүүдээ, сая тоннын Хятад үйлдвэрүүд Монголд орж ирснээр хамгийн түрүүнд Та бүхний сонгогчдын хувь заяа хөсөр хаягдаж байна гэдгийг сануулахын учир нэр цохон та нарт хандлаа. Уг нь үйлдвэрийн төлөө хүн амьдардаггүй, хүний төлөө л үйлдвэр байгуулдаг баймаар. Хөтөл хөлдөж, цементийн төслүүд царцах нь хэнд ч хамаагүй гэж үү??

Хөтөлийн болон Дарханы цементийн үйлдвэрүүдийн удирдлагууд, цементийн төсөлд олон зуун сая төгрөгийн хөрөнгө оруулсан дотоодын компаниуд, тэрчлэн Барилгын материал үйлдвэрлэгчдийн холбоо зэрэг мэргэжлийн холбоод ч өдийд юу бодож суугаа нь сонин байна! Хятадууд 200 ажлын байр бий болгож өгсний хариуд одоо байгаа болон ойрын ирээдүйд бий болох боломжтой 20000 ажлын байраа монголчууд өөрсдөө устгах хэрэг үү? Энэ нь манай эрх мэдэлтнүүд ядуу тарчиг иргэдийнхээ аягатай хоолыг харийнханд өөрийн гараар булааж өгснөөс огтхон ч ялгаагүй.
Эх орондоо цемент үйлдвэрлэж, үйлдвэрээ түшиж амьдралаа залгуулдаг ард иргэдэд хандан хэлэхэд, та нар өөрсдөө л өөрийнхөө хувь заяаны төлөө санаа тавин тэмцэхгүй бол та нарыг хайхрах эрх мэдэлтэн, халамжлах төр засаг алга аа.




Инженер Т.НАРАН

БИ “МУУШИГЧИН” ЭЛБЭГДОРЖИЙГ СОНГОХ ГЭЭГҮЙ

Хүмүүс бие биенээсээ, миний найз нөхөд надаас асууж байна. Чи хоёр “Э”-ийн алийг нь сонгох гэж байна? Зарим хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүд зөв сонголт хийхэд маань “тус болох” гэж их санаа тавьж буй бололтой, их нарийн ширийн мэдээлэл өгч байна аа. Тухайлбал, Н.Энхбаярын “илүү, илүү” гэдгийг мань мэтийн борчуудад ойлгуулах гэж Ц.Элбэгдоржтой харьцуулж харуулсан нэгэн “сонирхолтой факт”-ыг хүчтэй цацав. Тэр нь их хөөрхөөн. Н.Энхбаярын өндрийн хэмжээнээс нэг метрийг хасахад гарч буй цифр биеийн жинтэй нь тэнцүү байхад, Ц.Элбэгдоржийнх арваадаар илүү байх аж. Илүүдэл жинтэй гэсэн үг. Бүсгүйчүүд сонголт хийхдээ үүнийг анхаарах ёстой бололтой. Энхбаярын хообий нь биеийн тамир спорт байхад Элбэгдорж хөзөрчин гэнэ. Нэг нь дөчин мянгатын унаган хүүхэд учраас чөлөөт цагаа соёлтой боловсон өнгөрөөдөг, нөгөөх нь малчны харанхуй бүдүүлэг хүүхэд болохоор “муушигдаж” өнгөрөөдөг юм гэж ойлголоо. Малчин гэснээс, Энхбаярын дуртай хоол нь плов гэдэг юм байдаг гэнэ. Их л тансаг сайхан зоог байх л даа. Гадаадад төгссөн найзаасаа асуусан чинь юу гэж тайлбарлахаа олж ядаж байснаа “гахайн өөхтэй будаатай хуурга” гээд л бодчиход бараг болно гэж байна. Тэгвэл ч нэг их гайхуулаад байх юм алга. Харин Элбэгдоржийн дуртай хоол нь “толгой мөлжих” гэнэ. “Мөлжих” гэдэг үйл үгээр төгссөн мөртлөө хоолны нэр болдог юм байхдаа? Зайлуул, Элбэгдорж хүнсний захаас орой ганц хоёр толгой авчраад л мөлждөг байх нь. Пиарчдын хэлээд байгаа санааг бодсон чинь миний сэтгэл жаахан тавгүй болж ирэв. Учир нь би бас толгой мөлжих дуртай юм. Тэгэхээр би бас бүдүүлэг, ядуу зүдүү амьтан байх нь. Гэхдээ хичнээн бүдүүлэг доройгоор минь дуудлаа ч гэсэн би толгой мөлжих сонирхлоо ямар ч мундаг плов халбагадах “ажлаар” сольж, зэрэг зиндаа “дэвших”-ийг хүсэхгүй шүү.
Энхбаярын бас нэг “илүү” нь түвд хэл мэддэг гэнэ. Монголоор бол тангад хэл гэхэд болох юм, уг нь. Манай шарын шашны хийдүүдэд уншаад байгаа номуудыг тангад ном гэдэг. Цаад улсыг нь Тангад улс гэдэг байсан. “...Алтан амиа үгүй болон болтол чамайг тавихгүй” хэмээн тангараглаж, “Өмнө зүгт Тангад улс буй гэдгийг өглөө болгон надад сануулж бай!” хэмээн эзэн Чингис хааны захиж байсан тэр улс. Эзэн Чингис хаантай минь элдвээр дайсагнан тэмцэж, эцэст нь ялагдахдаа “хойд үе чинь надтай адил боомилогдох болтугай”/Лу.Алтан товч/ хэмээн зүхэж, улмаар төд удалгүй амийг нь хараалаар бүрэлгэж чадсан Шидаргу/Шударга/ хэмээгч хааны энэ хараалыг 800 жил тасралтгүй дамжуулан хүргэж яваа тэр хэл бол тангад номын хэл.
Дээрх пиар лав л надад сонголт хийхэд минь тус болохгүй нь. Учир нь, биеийн харьцаа нь 90x60x90, пловонд дуртай, хувийнхаа хообийг ард түмний хөрөнгөөр санхүүжүүлээд уул хэсээд авирч явдаг, бас тангад хэл мэддэг хүнийг Ерөнхийлөгчөөр сонгочихвол борчууд бид цэнгэлийн манлайд хүрнэ гэсэн баталгаа хаа байгаан бэ? Тэрэн дээр нэмээд Энхбаярыг сонгохгүй байх олон шалтгаан байна аа. Наад зах нь л “хүний юмаар хүүдэгнэх дуртай” хүмүүст би яснаасаа дургүй. Монголд ардчилал тогтоохыг огтхон ч “яараагүй”, одоо ч “яардаггүй” томчуудын нэг бол яах аргагүй Энхбаяр. Тэгсэн атлаа ардчиллын “сүүг” хамгийн их хөхөж, тэр хэрээрээ түргэн махалж яваа хүмүүсийн нэг бол бас тэр. Харин энэхүү “сүү” гаргагч “үнээг” анх Монголд хөтөлж ирсэн, тэр муу туранхай үхрээ үхүүлчихгүй, алдчихгүйн төлөө чадах чинээгээрээ тэжээн тэтгэж, өдөржин нүд салгалгүй даган хариулж, шөнөжин манаж хонодог Э.Бат-Үүл, мөнөөх Ц.Элбэгдорж мэтийн хүмүүс болохоор дандаа л “хар цай” ууж суугаа нь надад их эвгүй харагддаг. Тэгээд хамгийн гайхмаар нь Энхбаяр ба түүний нөхөд дандаа ардчилал, чөлөөт зах зээл, хүний эрх, эрх чөлөөний эсрэг амлалтуудыг өгч байгаад төрийн эрхийг авдаг. Нэг үгээр хэлэхэд хүний нийгмийн хөгжил дэвшлийн жам ёсны эсрэг зүйл хийхээр гарч ирдэг. 1992 онд МАХН ард иргэдээ картын бараанаас хэзээ ч салгахгүй, монголчууд олноороо гадаад явж буй байдлыг зогсоож эмх цэгцэнд оруулна гэж амалсаар сонгуульд ялж байсныг би мартдаггүй юм.
Чингис хаан нэгдсэн Монгол улсын хаан болсноосоо хойш арав гаруй жилийн дотор л Тангад, Алтан улс гээд ойр орчмынхоо хүчирхэг дайснуудыг даран мөхөөж, улмаар дэлхийг эзлэхүйц хүчирхэг гүрнийг байгуулаад Хорезм руу мордсон байхад Энхбаяр хаан маань яг адилхан хугацаагаар төрийг атгаад өнөөдөр ямархуу Монголыг бий болгочихоод байгааг бид бүгдээрээ харж байна. Ийм урт хугацаанд ээлж халаагүй, хэнээс ч хамааралгүйгээр засгийн эрх барьчихаад бараг юу ч хийгээгүй шахам атал өөрийгөө их үйлс бүтээгч гэж маш их магтаж, хаан суудалдаа үлдэх гавьяатай хэмээн залхтал ярьж байгаа нь ичгэвтэр харагдаж байна. Түүний оронд хэн ч байлаа гэсэн тэр дайны ганц нэг ажил эрхбиш хийлгүй яахав дээ. Оростой өр авлагаа дуусгасан нь түүний ганц бахархах ажил гарцаагүй мөн. Түүнийхээ төлөө өөрийгөө 50 сая ам.доллараар “шагначихсан”-ыг нь ч ойлгож болох. Нэр нь хэт сүржин болохоос биш “Мянганы зам” ч хэрэгтэй зүйл. Муу тал нь гэвэл баахан хятадууд Монголоор нэг тарж, бас замын ажлын санхүүжилтийг бараг тэр чигээр нь Хятадын компаниуд залгичихсан явдал.
Би бүх л насаа материаллаг бодитой баялаг бүтээгчдийн дунд өнгөрөөсөн болоод ч тэр үү, нэг зүйлийг их анзаардаг. Юу гэвэл Н.Энхбаярын шагнал тарааж буй байдлаас харахад тэрбээр материаллаг баялаг үйлдвэрлэгчдийг баарны дуучдаас доогуур үнэлдэг. Тэр өөрөө биет зүйл хийж бүтээж үзээгүй, үйлдвэрлэлийн салбар руу шагайж байгаагүй учраас тэр талаар ойлголтгүй байх. Мэдээлэл ч авч чаддаггүй байх. Урлаг, соёл, спортын салбар бол улс оронд шууд өгөөж өгдөггүй. Харин баялаг бүтээгчдэд үйлчилдэг, нэг үгээр “туслах цех” гэдгийг мэддэггүй юмуу мэддэг ч өөрөө орчуулагч учраас хүлээн зөвшөөрдөггүй юм болов уу. Майкрософт-д, Рено-д, Делл-д өндөр үнэлэгдэж, дэлхийн шилдгүүдтэй эн зэрэгцэн баялаг бүтээж яваа залуусаа шагнаж урамшуулах бүү хэл, тэдний талаар мэддэг ч юмуу үгүй юмуу бүү мэд. Монголын ирээдүйн хөгжлийг сумо, жү-до, бокс тодорхойлохгүй ээ. Зохиолын дуу, тэр битгий хэл уртын дуу, морин хуур ч тодорхойлохгүй. Олон Дагвадорж, олон Түвшинбаяр, олон Жавхлан, Баясгалан хэрэггүй. Ганц ганц байхад л бол оо. Байхгүй байсан ч болно. Харин Билл Гейтсийн шалгуурыг давдаг залуус маш олон хэрэгтэй.
Ерөнхийлөгч өөрөө дуу хуур, найр цэнгүүнд дуртай, тэндээс кайф авдаг байж болох ч Монголын төрийн үзэмж, үнэлэмжийг өөрийнхтэйгээ хольж хутгаж, “төр бол би” гэсэн байдлаар хандаж боломгүй. Шударга ёсыг хамгийн их шаарддаг, энэ талын хамгийн их “мэдрэмжтэй”, бас үнэн мөн нь, үр дүн нь газар дээрээ харагддаг зүйл бол шагнал. Шударга шагнал гавьяа дагуулна, шударга бус шагнал гай дуудна. Шагнах нь шийтгэхээс хамаагүй хэцүү, бас хамаагүй илүү хариуцлага шаарддаг. Шийтгэл зөвхөн тэр хүнээ гомдоож бусдыг “баярлуулдаг” бол шагнал зөвхөн эзнээ баярлуулж, үлдсэнийг нь “гомдоодог”. Мөрөөрөө ажлаа хийгээд, амьдралаа залгуулаад, эвтэй найртай явсан хамт олон, хүмүүсийг бодлогогүй юмуу эсвэл далд бодлоготой шагналын дараах хэл ам, хэрүүл тэмцэл хагалан бутаргадаг. Үе үеийн Ерөнхийлөгчдийн дотроос Энхбаярын үед л энэ үзэгдэл хамгийн их ажиглагдсан. Яагаад гэвэл тэр хувийн амбицдаа захирагдаж, шударга ёсыг энд хамгийн их алдагдуулсан. Талхыг хэн хийдгийг сонирхохгүй, асуухгүй мөртлөө талхны тухай гоё дуулсан хүнийг шагнадаг зуршил тогтсон.
Гэхдээ толгой мөлждөг монгол эр хүн болохоор нь ч юмуу эсвэл хөдөөгийн залуусын дунд ч үеэ өнгөрөөж яваа хөзөр гэдэг тоглоомд дуртай эгэл бор “амьтан” болохоор нь, тэр ч бүү хэл хоёр удаа Ерөнхий сайдаар томилогдохдоо төрөөс ард иргэдийн хүлээж байсан зарим ажлуудыг зоримог сайхан эхэлсэн ч гүйцээж үр дүнг нь үзэх боломжийг түүнд дайснууд нь олгоогүй болохоор нь Ц.Элбэгдоржийг Ерөнхийлөгч болгох ёстой гэж би бодохгүй байна. Ер нь бид өөрт таалагдсан хүнээ өндөр албан тушаалаар шагнах гэж, эсвэл энэ гоё местийг өөрийнхөө намд авах гэж сонгуульд орох нь утгагүй. Харин цаашид улс орноо ямар замаар авч явах, ямар улс оронд, ямар амьдралаар амьдрахыг хүсэж буйн илэрхийлэл нь энэ сонголтын үр дүн болох учиртай. Албан тушаалын наймаагаар биш, эрх мэдлийн “ач буян”-аар бус, эх орон, олон түмний өмч хөрөнгийг хулгайлж, луйвардаж биш, харин мэдлэг мэргэжил, ур чадвар, ой ухаан, сэтгэлгээнийхээ цар хүрээгээр амьдралаа, ирээдүйгээ тодорхойлох боломж нөхцөл бүрдсэн, шударга ёс ноёлсон, ардчилал тогтсон улс оронд, хэнээс ч “эх орны хишиг”, “эрдэнийн хувь” горьдохгүйгээр өөрийн хэрэгцээт зүйлийг өөрөө бий болгон амьдармаар байна.
Өнгөрсөн 20-иод жил сонгуульд санал өгөхдөө би ердөө хүнийг сонгож байгаагүй, замыг сонгож ирсэн. Харамсалтай нь дандаа цөөнх дотор байсан. 1992 онд л лав картын бараатай байх, гадаад руу олноороо явахыг зогсоохын төлөө олонхи нь саналаа өгснийг би дээр хэлсэн. Учир нь МАХН тэр үед тэгэхгүй л бол Монгол улс сүйрнэ, тиймээс манай намыг сонговол тэгнэ гэж тархи угаасан. Гэвч тэд амласнаа биелүүлээгүй. Картын бараа буюу барааны карт байхгүй болсон, гадаад руу явахыг нь зогсоох бүү хэл юм болсон. Тэглээ гээд Монгол сүйрээгүй. Одоо ч гэсэн ноён Энхбаяр бас л дээд сургуулийг үнэгүй болгоно, 1.5 саяыг өгүүлнэ гэж ухуулж байна. Тэр ялсан ч энэ нь бүтэхгүй, ялахгүй байсан ч бүтэхгүй. Гай болж бүтэх юм бол бүр тэрнээсээ дор юм болно. Тиймээс энэ замыг сонгож болохгүй.
Би “муушигчин” Элбэгдоржийг сонгох гээгүй, харин дээр хэлсэн миний хүсэл биелэх замыг л сонгоно. Хамгийн аймаар бөгөөд хүн төрөлхтний түүхэнд батлагдсан нэг үзэгдэл олонхи ямагт тэнэг байдаг билээ.


Б.САРТУУЛ