Sunday, December 30, 2012

MONGOLIAN RESOURCES SHALL NOT BOOST THE NETWORK OF MAFIA AND GOVERNMENT



Office of the President of Mongolia published the new draft bill of the Mining Law on its website, which drew great deal of attention from mining sector representatives. One of the highlights is adjustment made to the article of “Mineral deposits of Strategic importance”. Here is the interview with Executive Director of Mongolian Coal Association, Mr. Naran, in order to learn what the representative of one of the biggest sector of mining in Mongolia has to say.

What do you think about the new draft bill of the Mining Law is not to add any more mineral deposits to the current 15 deposits of strategic importance and, furthermore left out the 39 mines in the draft?

There is a broad misunderstanding that when mineral deposit becomes “strategic important” it is becoming more profitable to Mongolian and the Mongolian people. It is firstly, we still carry our socialist mindset that individuals cannot have capitals and it is yet “dangerous” or when it is state owned we can share it all together and everyone would be given fair share. Secondly, I do not think it is a lie when better-informed people say “After a lot of hard work and investment the mine becomes attractive and people with power try to take it away making it as “strategic important””. I hope the President envisions the pros and cons of mineral deposits being “strategic important” and make these adjustments.

According the current law state ownership is 34-51% in those 15 strategic important mines. However, the law was not implemented and all the mines privatized except Tavan Tolgoi. Don’t you think people were expecting the government to work on this issue that a few locals and foreigners own all of them?

After the parliament passed the law in 2007, not a single mine got out of state ownership. However, what it offers to the economy of the country by being strategic important? On which strategic important deposit Mongolian government invested and developed it? I do not recall any major activities that have been done except the some deposits are being bailed and the money spent uselessly. This list of mineral deposits of strategic importance includes several deposits of brown coal. No investment has been made to those and no one cared. Perhaps, if they were not “strategically important” at least the deposit could have been estimated accurately. The fear has grown among foreign investors - after much investment the deposit could be taken away by the government. It can be true that some deposits are strategically important. Yet why does it have to be owned by the government? Why private companies cannot get the license and use it without failing its strategic importance? Instead of the government “try” to use it, we’d better support the foreign investors who are investing to these strategic important mines. Unfortunately, when it comes to ones of strategic importance the development becomes slower, which make the investors disappointed. Tavantolgoi and Oyutolgoi are the clear examples.

In Mongolia, a big part of license holders are foreign companies, ranging from unknown small companies to world-class giants. How friendly is the mining sector for local/Mongolian companies?

Our companies have very limited capacity to develop and invest in mega projects. The mining business requires a great deal of sustainable and long-term investment until it becomes profitable. Since we do not have banks and investment companies that are capable of investing in big projects, mining companies are operating based on foreign investment. In the current situation, regardless of how much preferential treatment is given to local companies, it is hard to become reality without foreign investment.
Article 66 in this draft bill says Mongolian share shall be 75% in the license holder company, however, the question is if we have such capacity -- if are able to invest 75% percent in the company that is capable to develop big mining projects. We are witnessing that how the government acts as a shareholder of 34% of Oyutolgoi. It might create some fake companies as well. Even tough this article seems like it is supporting Mongolians, it can be contradicted and closing the opportunities.

For example?

Previously, 50% of the rehabilitation works and mine closure expenses was required to be deposited in advance and in this draft bill it has been increased to 100%. Let’s say if the mine is 30 year long project, thus the rehabilitation starts after the 30 years, which of course requires a lot of money. It is difficult for not only Mongolian companies but big foreign companies as well to deposit the 100% of the reclamation fund right before the mine project starts – when it is not profitable yet. So, the Mongolian shareholder of 75% (mentioned in the previous answer) has to pay the expense in advance. Perhaps, instead they would rather become government officials and sell their signatures through the levels bureaucracies and get rich.

Can you please more clarify the increased expense and bureaucracies before mine projects start?

The draft bill has increased the number of types of licenses from two to four: prospecting, exploration, mining, and processing. After obtaining the licenses, three types of permit for operating should be obtained. All the licenses will be issued through tender. However, if the authorities do not like something from any common man, Dorj or Dulmaa, they have power to not to include any areas in the tender and suspend it for unknown period of time. Moreover, local authorities, i.e. aimag or soum, are given some superior powers. Current law is not so limited for local authorities. Unfortunately, they do not seek to cooperate with mining companies according to the law and do not use the existing opportunities to develop the local areas; instead they ask different kinds of donations, contributions and even threaten the mining companies – keen on receiving any type of bribes. I am not talking about all the local authorities. Yet, I do have some proofs.

It seems like this draft bill disappoints your sector. I understand that you are critical toward the increased involvement of government.

Yes. The draft bill reads as firstly, natural resources business is to be state owned, and secondly, state bureaucracy is to be increased in all levels. Number of people who do not produce or create but issue permits, inspect, penalize, suspend, destroy, confiscate and persons of free-to-own have increased greatly.

Can you specify by sections and articles?

There are numerous of them. Perhaps, they do not all fit under the chapter of “Government regulation in the mining sector” and go under different chapters. Just to name a few, article 13 “Taking areas into state reserve”, article 14 “Taking deposits into state reserve”, and article 15 “Taking land granted by license for state or local special use”, articles entitles the government to nationalize and take mining business away for free. This circumstance makes the law-abiding entrepreneurs to stop doing business in Mongolia and enabling the opportunity for criminals who do things behind the curtains illegally. Just like how “well-known” 68% windfall profit tax creates the network of gold smuggling. We talk a lot about the same cases in some countries of Africa.

Your points are contradicting with the President’s anti-corruption agenda?

This is how the draft bill reads. It increases the government persons involvement and authority, and also includes what it seems, the discriminatory articles as well. For example, article 24 and 25 in the draft bill say “licenses can be granted to economic entity with state ownership and state ownership participation without announcing and conducting competitive tender selection” which is discriminatory for private companies. Actually, there have been numbers of discriminatory attitudes toward foreign investments, which do not seem so appealing for foreign investors.

Is it possible if you specify this?

Issues regarding “South Gobi Sands” are one to mention. As you may already read the interview by People’s Republic of China’s Ambassador to Mongolia, where he clearly indicated that it is discrimination. Lately the propaganda around Khushuut mines has been held constantly saying it needs to be added to the list of deposits of strategic importance. In 2007, this deposits with 23 million tons coal was not enable to be qualified for strategic important. Between 2008 and 2009 foreign investors made further exploration, and the amount went up to 87 million tons. Everything went to according to the related laws and regulations of Mongolia -- they developed the infrastructure, built the roads and so many other developments, which raised the reputation and attention among foreign markets. However, our “patriots” woke up all of a sudden and realized that it had to be strategic important and created arguments that are still continuing today and looks like the mine project and development has stopped there [Khushuut mines].

As may know deposits with lesser amount than Khushuut mines were added to the strategic important list before. However, the Resources council registered the Khushuut mines with 87.5 million tons, in the foreign market it is said differently – 400 million tons and 2.4 billion tons. The government has not even finalized the deposit amount until today?

My points are based on official facts and numbers that are registered by official authorities not on some rumors or hearsay with unknown purpose. It is a different story when you say the deposit amount had been registered inaccurately. My concern is that we might be drawn by misinformation based on discriminatory attitude and by people who seek to use this attitude for their own secret agenda. Another concern is if we need to contribute to the current news that is alarming the foreign investors about the nationalizing campaign in Mongolian mining sector. 

Thank you for your interview.

                                                                                    Source: “Today” newspaper   
                                                                                                                                        24, Dec, 2012 



Saturday, December 15, 2012

Эмэгтэй зараа

6 настай Тулгаагийн гэрт зочид иржээ. Эмээгээ дагаж ирсэн 5 настай хүү оньсого таалгаж байна. "Түнтгэр эмгэн түмэн жадтай. Тэр юу вэ?" Тулгаа тэр оньсогыг мэддэг учир "Түнтгэр эмгэн гэдэггүй юм аа, миний дүү. Түнтгэр өвгөн гэдэг юм". Зочин "Үгүй ээ, түнтгэр эмгэн гэдэг юм чинь...". Тулгаа хэзээ ч хүнтэй муудалцахыг хүсдэггүй учир: "Өө, за за, тэгвэл эмэгтэй зараа юм байлгүй дээ. Би мэдэхгүй".

Friday, August 3, 2012

АЙРАГ УУЖ СУУХУЙ ДОР

Хүн чамаас нэгэнт уйдаж хөрсөн  бол
Хүйтэрч холдсон сэтгэлийг буцаан авчрах аргагүй
Үзэсгэлэнт биеийг нь эзэмдсээр байж болох ч
Үхсэн хүний цогцсыг тэвэрч хэвтэхээс ялгаа юун...

*      *      *

Буян нүгэл хоёрын ялгааг мэдэхгүй мунхарчаад
Буруу зөв хоёрын заагийг харахгүй сохорчоод
Бурхан алга гэж бусдад гомдоллон уйлагнах нь
      Тэвчээргүй зангаар босон суунгаа жаргал хайж
      Тэнэж явахдаа хазгай гишгэж нүхэнд уначаад
      Тэнгэрийн нар алга болчлоо гэж тэвдэн орилохоос ялгаа юун...


*      *      *

Мөнхрөхгүй гэж мэдэвч
Үхэхээ мэддэг нь цөөн
Үхнэ гэж мэдэвч
Түүнд бэлтгэдэг нь цөөн
Түүнд бэлтгэдэг нь цөөн тул
Үхэж чаддаг нь цөөн.

*      *      *

Үл мэдэхийн шүлэг: 
Эжийгээ ээж болоход нь би хүү боллоо, 
Эхнэрээ ээж болоход нь би аав боллоо, 
Охиноо ээж болоход нь би өвөө боллоо.
Олон ээжийн ачаар би бүтэн хүн боллоо.



Tuesday, July 31, 2012

УРЬД ШӨНИЙН ЗҮҮД

Уугаагүй айраг зөндөө үлдсэн байна
Үхэж болохгүй.
Учраагуй тохиол зөндөө олон байна
Өтөлж болохгүй.
Гараагүй оргил зөндөө олон байна
Цуцаж болохгүй.
Хараагүй одод зөндөө олон байна
Аньж болохгүй.

*        *       *

Дуулаагүй дуу зөндөө олон байна,
Хоолойгоо гамна.
Туулаагүй тал зөндөө их байна,
Унаагаа гамна.
Биелээгүй хүсэл дэндүү их байна,
Сэтгэлээ гамна.
Эдлээгүй жаргал хавьгүй их байна,
Биеэ гамна.

*        *       *

Галд хийгээд улайсгаж байх шиг
Сорогдож байна.
Гантай хуурайгаар үрж байх шиг
Зорогдож байна.
Галзуу юм шиг зүтгэсээр яваад
Хорогдож байна.
Гачлант хорвоог мэдсээр хэрнээ
Хоргодож байна.

*        *       *

Хонхор мөртлөө далайн түвшнээс дээш газрыг уул гэх үү?
Хорьтой мөртлөө далан настнаас хоцорч сэтгэгчийг залуу гэх үү?

ЖИРГЭЭ МӨРҮҮД

Авхаалжтай эрд архи цутгавч дийлдэхгүй 
Арчаагүй эрийг рашаанд угаагаад ч өөдлөхгүй...

Өөртөө итгэлтэй хүнд 
Өндөр уул ч дов мэт харагдана... 
Өөртөө итгэдэггүй хүнд 
Өвсний толгой ч жад мэт үзэгдэнэ...

Онгод хийморьтой эрийн үйлс 
Согтуу явахад нь ч бүтэлтэй... 
Олхиогүй эрийн ажил амьдралд 
Бурхан тусалсан ч бүтэлгүй...

Алтан ууланд эзэн суух гэж 
Амиа золин зүтгэж явсангүй... 
Алдар хүндийн боол болж 
Алтан шороор дөрлүүлж явсангүй...

Буян хичнээн бодлоо чиг 
Бурхан шиг явж чадсангүй... 
Бузраас хичнээн зугатлаа чиг 
Бусдын жишгээс гажсангүй...

Аяга тагш юм балгасан ч 
Амьтнаас нуух гэж зүдэрч явсангүй 
Сэтгэлийн дарамтаа шилгээж явсан ч 
Шилний ёроол руу унаж явсангүй



Хорвоогийн жамыг үл ухан
Хомхой сэтгэлийн боол явсаар
Хойд насандаа нохой болон төрвөөс
Хооллох идүүр чинь алтан байгаад ч яах юм билээ. /2013.07.08/

Sunday, July 22, 2012

БОГИНО МӨРТҮҮД

Төрөхийн цагт хорвоог ээжийнхээ сүүгээр зөөллөв
Туулахын цагт амьдралыг ханийнхаа хайраар зөөллөв
Төгсөхийн цагт орчлонг үрсийнхээ жаргалаар зөөллөнө.

*           *          *
Дарсанд согтож үзээгүй хүний сэтгэл хатуу
Дурлалд согтож үзээгүй хүний сэтгэл хүйтэн.

*           *          *
Шилэн лонхны доторх 
Шингэн амтанд живмээр байна
Шилэн цонхны цаадах шингэн дуунд
Шингэмээр байна.

*           *          *
Дээдсийн хүрээлэн дэх ноёдтой
Тэрсэж амьдрах тэнхээтэй бай
Дэргэдээ байгаа хүнийг
Энэрч амьдрах сэтгэлтэй бай

*           *          *
Зэрэглээт говийн салхи залгилсан
Зэрлэг хулангийн азарга шиг яваад
Зээрийн янзага шиг бүлтгэрхэн охинд
Зэлтэй унага шиг уягдан үлдэв ээ.

*           *          *
Эзэд ноёдын харшид хоригдсон
Эрхэмсэг хатагтай нэртэй явснаас
Эрчүүдийн өвөрт шидийг үзүүлэгч
Эрх чөлөөтэй янхан бай.

Tuesday, July 10, 2012

МӨНГӨ БА БУСАД: ЦЭЦЭРХЭЛ БА АЖИГЛАЛТ

Тайлбар: "Ц" - цэцэрхэл, "А" - ажиглалт

А: Мөнгөөр авсан бүхэн мөнгөтэй хамт дуусдаг.
Ц: Санаандгүй явсаар салаа замын уулзварт ирэв. Аз жаргалтай амьдрал хөөх үү, аль эсвэл      
     мөнгө хөөх үү?
Ц: Хэрэгцээ мөнгийг тодорхойлдоггүй, мөнгө хэрэгцээг тодорхойлдог.
Ц: Хэрэгцээний мөнгө гэж байдаггүй, мөнгөний хэрэгцээ гэж байдаг.
Ц: Амьдралын төлөө мөнгөө үрэх үү, мөнгөний төлөө амьдралаа үрэх үү?
А: Их мөнгөний цаанаас нөхөр, дайсан хоёрыг ялгах боломжгүй.
Ц: Орчлонгийн бүх зүйлийг мөнгөөр худалдаж авахын тулд эхлээд орчлонд заяасан    
    бүхнээрээ мөнгийг худалдан авах хэрэгтэй болно.
А: Мөнгөний хамгийн чухал үүрэг нь үнэ цэн, үр дүнг хэмжих юм.
Ц: Мөнгө зорилго биш үр дүн байхдаа хамгийн сайхан харагддаг.
А: Мөнгө ухаантанд боолчлогдож, тэнэгүүдийг боолчилдог.
Ц: Эд зүйлсийн үнэ цэнийг мөнгөний тусламжаар тодорхойлдог, хүний үнэ цэнийг мөнгө
    өөрөө тодорхойлдог.
А: Мөнгө зарим хүнийг хөтөлж, зарим хүнийг дагаж явдаг.
А: Мөнгө хувирах чанар агуулдаггүй, харин хувиргах чанар агуулдаг.
А: Бага мөнгө амьдралд хүрэлцэхгүй үрэгддэг, их мөнгөнд амьдрал хүрэлцэхгүй үрэгддэг.
Ц: Бурхнаас заяасан савыг юугаар дүүргэх нь таны хэрэг. Гэхдээ хог новшоор дүүргэснээс
     хоосон байлгасан нь хавьгүй дээр гэдгийг санаж яв.
А: Албан тушаал хэдийчинээ өндөр байна, араас дагагчид төдийчинээ олон байна. Амьдралд ч
    тэр, твиттерд ч тэр.
Ц: Сайн морьтой явах өдрийн жаргал, сайн ханьтай явах насны жаргал.
А. Хүний ухааны хэмжээ ба мөнгөний хэрэгцээ хоёр нь урвуу хамааралтай байдаг: Хүн
     хэдийчинээ их ухаантай байна, түүнд мөнгө төдийчинээ бага хэрэг болно.
Ц. Их менгетэй болохын тулд их ухаан хэрэггуй, их шунал хэрэгтэй.

Friday, June 8, 2012

TEACHINGS from TIBET /Guidance from Great Buddhists/


AN OUTLINE OF THE PATH TO ENLIGHTENMENT

The Buddha taught so that beings would be happy and satisfied. Having attained the ultimate happiness of enlightenment himself, out of love and compassion for each sentient being he wanted to share his experience with them all. But he could not transplant his realizations into the minds of others, remove their suffering by hand or wash away their ignorance with water - he could only reach them to develop their minds for themselves, as he had done. Thus he showed the path to enlightenment.

THE NATURE OF THE MIND

There are two kinds of being with mind: Buddhas and sentient beings. Buddhas were once sentient beings, but through engaging in and completing the practice of Dharma, they fully purified their minds of both gross and subtle obscurations and and attained enlightenment, or buddhahood.

There are also two kinds of sentient being: those beyond cyclic existence /Skt: samsara; Tib: khor-wa/ and those within. Those beyond cyclic existence have purified their minds of the gross obscurations/грубые, общие затемнения/ but not the subtle/тонкие/. Sentient beings within cyclic existence are suffering from both levels of obscuration and are under the control of the disturbing negative minds/delusions/ and their imprints on the consciousness - karma.
The mind, or stream of consciousness, is impermanent, that is changing from moment to moment. All impermanent phenomena are the products of causes. The mind does not arise from nothing. 

The mind proceeds from a previous state of mind; each thought moment is preceded by a prior thought moment and there has never been a first.   Moreover, each mind comes from its own previous continuity and not from another mind such as "cosmic consciousness" or from the minds of one's parents*/Биеийг нь төрүүлэхээс санааг нь төрүүлдэггүй /.  Hence, each individual's mind is beginningless. And just as physical energy never goes out of existence, disappearing into nothingness, so too does mental energy continue forever; only its state changes.

Monday, June 4, 2012

Siddhartha Gautama: Some Quotes

“The secret of health for both mind and body is not to mourn for the past, nor to worry about the future, but to live the present moment wisely and earnestly.”

“However many holy words you read, however many you speak, what good will they do you if you do not act on upon them?”

“In the end
these things matter most:
How well did you love?
How fully did you live?
How deeply did you let go?”

“There is nothing more dreadful than the habit of doubt. Doubt separates people. It is a poison that disintegrates friendships and breaks up pleasant relations. It is a thorn that irritates and hurts; it is a sword that kills.”

“All that we are is the result of what we have thought. If a man speaks or acts with an evil thought, pain follows him. If a man speaks or acts with a pure thought, happiness follows him, like a shadow that never leaves him.”

“Let us rise up and be thankful, for if we didn't learn a lot at least we learned a little, and if we didn't learn a little, at least we didn't get sick, and if we got sick, at least we didn't die; so, let us all be thankful.”

“You can search throughout the entire universe for someone who is more deserving of your love and affection than you are yourself, and that person is not to be found anywhere. You, yourself, as much as anybody in the entire universe, deserve your love and affection.”

“Do not believe in anything simply because you have heard it. Do not believe in anything simply because it is spoken and rumored by many. Do not believe in anything simply because it is found written in your religious books. Do not believe in anything merely on the authority of your teachers and elders. Do not believe in traditions because they have been handed down for many generations. But after observation and analysis, when you find that anything agrees with reason and is conducive to the good and benefit of one and all, then accept it and live up to it.”


“You only lose what you cling to.”

“Peace comes from within.  Do not seek it without.”

“Believe nothing, no matter where you read it, or who said it, no matter if I have said it, unless it agrees with your own reason and your own common sense.”

“Every morning we are born again. What we do today is what matters most.”

“You will not be punished for your anger; you will be punished by your anger.”

“If your compassion does not include yourself, it is incomplete.”

“It is better to conquer yourself than to win a thousand battles. Then the victory is yours. It cannot be taken from you, not by angels or by demons, heaven or hell.”

“Thousands of candles can be lit from a single candle, and the life of the candle will not be shortened. Happiness never decreases by being shared.”

“What we think, we become.”

“When the student is ready, the teacher will appear.”

“Your purpose in life is to find your purpose and give your whole heart and soul to it”

“There is no path to happiness: happiness is the path.”

“If you truly loved yourself, you could never hurt another.”

“Doubt everything. Find your own light.”

“Holding on to anger is like grasping a hot coal with the intent of throwing it at someone else; you are the one who gets burned.”

“If your compassion does not include yourself, it is incomplete.”

“Words do not express thoughts very well; every thing immediately becomes a little different, a little distorted, a little foolish. And yet it also pleases me and seems right that what is of value and wisdom of one man seems nonsense to another.”

“The tongue like a sharp knife... Kills without drawing blood.”

“If we could see the miracle of a single flower clearly our whole life would change. ”

“Pain is certain, suffering is optional.”

“As rain falls equally on the just and the unjust, do not burden your heart with judgements but rain your kindness equally on all. ”

“Do not look for a sanctuary in anyone except your self.”

“Meditate.
Live purely. Be quiet.
Do your work with mastery.
Like the moon, come out
from behind the clouds!
Shine”

“If we fail to look after others when they need help, who will look after us?”

“Nothing ever exists entirely alone; everything is in relation to everything else.”

“The past is already gone, the future is not yet here. There's only one moment for you to live, and that is the present moment”.

“Set your heart on doing good. Do it over and over again, and you will be filled with joy.”

“NOTHING IS FOREVER EXCEPT CHANGE.”

“If you do not change direction, you may end up where you are heading”

“Nothing can harm you as much as your own thoughts unguarded.”

“With our thoughts we make the world.”

“Better than a thousand hollow words is one word that brings peace.”

“As you walk and eat and travel, be where you are. Otherwise you will miss most of your life.”

“As a solid rock is not shaken by the wind, the wise are not moved by praise or blame.”

“In the sky, there is no distinction of east and west; people create distinctions out of their own minds and then believe them to be true.”

“Happiness comes when your work and words are of benefit to others.”

2012.06.04



Sunday, February 19, 2012

МОНГОЛЫГ ШАШИН АВРАХГҮЙ

Яагааад гэвэл Бурхан багшийн ном, сургаал бузар санаатнуудын мэдэлд орсон.

Үндэстний үнэт зүйл болох уламжлалт өв соёл, ёс заншлаа сэргээн хөгжүүлэх талаар бид олон юм ярьж бичицгээж байгаа ч яг юуг хэлээд байгаагаа мэддэг хүн цөөн, мэддэг тэр цөөнийгөө сонсдог хүн бас цөөн байна. Тэр ч бүү хэл, уламжлал соёл маань Түвдийн шашин бөгөөд түүнийг л цэцэглүүлэн мандуулж, сүсэглэн явбаас жаргалын дээдэд хүрэх мэтээр эрээ цээргүй сурталдах болсон нь түгшүүртэй. Ямар ч шашны зүтгэлтнүүдийн ажил, амьдралын утга учир нь өөрийн шашныг аль болох өргөн хүрээнд түгээн дэлгэрүүлэхийн төлөө зүтгэхэд оршдог болохоор шарын шашныг бүх монголчуудынх болгохын тулд чадах бүхнээ хийж байгаа Гандантэгчинлэн тэргүүтэй хийдүүдийн санваартнуудыг буруутгах аргагүй. Соёлын Гавьяат Зүтгэлтэн хэмээх цолыг Монголын төрөөс хүртсэн шарын шашны томоохон хувраг Г.Пүрэвбат "Өнөөдөр" сонинд/2007.06.14/ өгсөн ярилцлагадаа Чингис хааныг Түвдийн шашны хувилгаан байсан хэмээн нотлох оролдлого хийснийг хүмүүс мартаагүй болов уу. Шашны зүтгэлтний хувьд өөрт оногдсон ажил үүргээ л гүйцэтгэж буй нь тэр байх. Гэхдээ энэ зорилгодоо хүрэхийн тулд ард иргэдийг баталгаатай эх сурвалжгүй, үндэслэлгүй хоосон мэдээллээр төөрөгдүүлэхийн хажуугаар төрийн өндөр албан тушаалтнуудад нөлөөлөх аргыг шууд хэрэглэж, тэр нь үр дүнд хүрээд байгааг анзаарахгүй байж боломгүй. Үүний томоохон жишээ бол Монгол улсын Ерөнхийлөгчийн 2007.05.31-ний өдрийн "Очирвани шүтээнийг бүтээн залах тухай" 129 тоот зарлиг юм. Уг зарлигт дурдсанаар бол энэхүү Очирвани шүтээн гэдэг нь "Монгол газар орон, хүн зоны цог хийморь, заяа буяныг ивээн даах учрал ерөөлт,… Монгол түмнийг ивээгч,…Үндэсний эв нэгдэл, цог хийморийн бэлгэдэл…" учир түүнийг бүтээн залах нь "үндэсний ухамсар сэтгэлгээ, шашин соёл, түүхэн уламжлалаа сэргээн хөгжүүлэх, иргэд олны сэтгэл зүтгэл, итгэл бишрэл, эрмэлзэл тэмүүллийн их хүчийг тэтгэн өдөөх бэлгэдэл утгатай" гэнэ. Үүнийг уншихад аль нэг улсын төрийн тэргүүний шийдвэр гэхээсээ тухайн шашны томоохон зүтгэлтний уриалга ухуулга гэмээр бодогдоно.
Н.Энхбаяр ямар шашин шүтэх нь тухайн хүний хувийн хэрэг, эрх, эрх чөлөө гэдэг нь ойлгомжтой. Гагцхүү төрийн өндөр эрх мэдлээ ашиглан өөрийн шүтдэг шашнаа нийт ард иргэдэд ийнхүү зарлиг тушаалаар тулган хүлээлгэх, улмаар тэднийг халаасан дахь хоолны мөнгөө үүнд зориулан өргөж хандивлахыг ухуулан ятгаж байгаа нь нэн зохимжгүй санагдана. Монголд одоогоор Шарын шашнаас өөр шашин шүтдэг 200 мянгаад хүн бий гэсэн тоо бий. Дээр нь атейстууд, аль нэг шашныг бус Монголын уламжлалт гүн ухааныг дагадаг, мөн Буддын гүн ухаан, сургаалыг/энэ бол шарын шашин биш шүү/ шүтэн биширдэг хүмүүсийг нэмбэл шарын шашныг үл дагагчид хэд болох нь тодорхойгүй. Монгол улсын Үндсэн хуулинд: "Монгол улсын иргэн … шашин шүтэх, эс шүтэх эрхтэй,…", "хүнийг … шашин шүтлэг, үзэл бодол, боловсролоор нь ялгаварлан гадуурхаж үл болно" гэсэн тов тодорхой заалтуудыг дэмий нэг оруулаагүй болов уу. Ерөнхийлөгчийнхөө зарлигийг бид дагах үүрэгтэй. Тэгвэл яагаад мусульман болон христийн шашинтай иргэд, Бурхны сургаалыг шүтэгчид, шашингүйчүүд шарын шашинтнуудын эрхэнд орж, тэдний шашныг дэлгэрүүлэхэд материаллаг болон оюун санааны дэмжлэг туслалцаа үзүүлэх ёстой юм бэ? Ямар ч шашны байгууллага, сүм хийдүүд зөвхөн өөрийн сүсэгтнүүд, шүтэн дагагчид, дэмжигчдийнхээ санхүүжилтэнд тулгуурладаг нь дэлхий дахины ёс. Гэтэл Монголын шарын шашинтнууд болохоор төрөөс, төсвөөс, бүх ард иргэдээс санхүүжилт авч, цаашид улам их авахаар зүтгэж байгаа нь, тэр бүү хэл төрийн зарим институцид нөлөөлөн түүгээр сүм хийдийн ажлыг хийлгүүлээд байгаа нь хэрээс хэтэрсэн явдал биш гэж үү?
Цагаан сарыг тохиолдуулан шарын шашны төлөөлөгчдийг хүлээн авч хэлсэн үгэндээ Ерөнхийлөгч: "…миний зүгээс …Очирвани их шүтээнийг бүтээх зарлиг гаргаж, буддын мэдлэг ухаан, үнэт зүйлс, боловсрол хүмүүжлийг нийтийн хүртээл болгох, сүм хийдийн үйл ажиллагааг татварын хөнгөлөлтөөр дэмжих, лам хуврагуудынхаа хөдөлмөр зүтгэлийг үнэлэн урамшуулах зэрэг олон хэлбэрээр ивээл дэмжлэг үзүүлэхийг эрмэлзэж ажиллалаа. Энэ бодлого зарчмаа би цаашид ч тууштай үргэлжлүүлэх болно " хэмээн ил тодоор зарлан тунхаглажээ.
Монголд олон шашин нэвтэрч, тэдний сүм хийдүүд тасралтгүй үйл ажиллагаа явуулж, шүтэн бишрэгчид олноор нэмэгдсээр байгаа нь нэгэнт тодорхой байхад Үндсэн хуулинд зааснаар "… Монголын ард түмний эв нэгдлийг илэрхийлэгч мөн" байх учиртай Ерөнхийлөгч маань ийнхүү өөрийнхөө шүтдэг шашныг онцгойлон "харж үзээд" байх нь манай улсын Үндэсний аюулгүй байдалд ч урьдаас таагдашгүй хор хохирол авчрахыг үгүй гэх аргагүй. Төрийн бодлогоор ялгаварлагдан гадуурхагдаж, "гишгэх газаргүй" болж магадгүйг харж, мэдэрч буй бусад шашны сүсэгтнүүдийн дотор ил, далд хэлбэрийн эсэргүүцэл тэмцлийн үр хөврөл бүрэлдэж шашин хоорондын дайсагналцлын үрийг ч тарьж мэдэх аюултай бус уу. Дараа дараагийн Ерөнхийлөгчүүд заавал шарын шашинтан хүн байх болно гэсэн баталгаа хаа байгаа юм бэ?
"Цогт тайж" киног үзээгүй хүн байхгүй байх. Тэрбээр Түвдийн шарын шашныг дангаар хөхиүлэн дэмжигч Монгол ноёдтойгоо үзэл санаа зөрчилдөж, улмаар тэдний эсрэг улааны урсгалынхны/улаан малгайтнууд/ дэмжлэгтэйгээр зэвсэг барин боссоноор өөрөө алагдан, хоёр талын гэм зэмгүй олон монголчуудын цус урссан нь бодит түүх шүү дээ.
Бүгдээрээ нэг шашны “тугийн дор” орсноор улс оронд эв нэгдэл, энх амгалан бий болдоггүйн жишээг холоос хайх хэрэггүй. Хоёулаа Далай ламын нэгэн үеийн гарын шавь нар болох Ойрдын Галдан бошигт, Анхдугаар Богд Занабазар нарын зөрчил тэмцэл, монголчуудын цусыг далай мэт урсгасан байлдаан тулаан, Монгол улсын тусгаар тогтнолын мөхөл сүйрлийн талаар мэдэхгүй хүн цөөн байх. Хубилай хаанаас хойшхи Монголын Их гүрний дотоод хагарал, мөхөл сүйрэлд Түвдийн шашин, Монголын төрд шургалсан өндөр эрх мэдэлтэй санваартнуудын явууллага гол үүрэг гүйцэтгэсэн байдаг билээ. Ерөөс Монголд шарын шашин хамгийн ид оргилдоо хүрэх бүрт л Монгол улс тэр чинээгээр удуудан доройтсон байдгийг түүхээс харж болно. Магадгүй, эсрэгээр Монгол улс хамгийн ихээр сулран доройтох үед л шарын шашин хамгийн ихээр хүчээ авдаг байсан байж ч болох юм. Ямар ч гэсэн Монголын доройтол, шарын шашны цэцэглэл хоёр ямагт нэгэн цаг үед давхцан тохиосон байдаг юм билээ. Түвдийн шашин дэлгэрснээр сайн сайхан цаг ирдэг байсан сан бол та бид өнгөрсөн зуунуудад мөн ч их жаргах байсан даа.
Очирвани шүтээнийг залвал Монгол улс хөгжин дэгжинэ гэдгийг, уг шүтээн нь монголчуудын "эрмэлзэл тэмүүллийн их хүчийг тэтгэн өдөөх бэлгэдэл" гэдгийг хэн, яаж баталсан юм бэ? “Лу.Алтан товч” дахь "Чингис хааныг Гунгаанямбуу нэрт лам эх барьж авсан, хажууд нь хоёр хятад байж байгаад хадан дээр бичсэн…" мэт хэврэг, ямар ч баталгаа нотолгоогүй эх сурвалжийг эш үндэс болгоод байна уу? Бид 21-р зуунд амьдарч, энэ дэлхийн бүх л улс орнууд мухаг сүсгээр бус шинжлэх ухааны ололт нээлтүүдэд дулдуйдан хөгжиж байна шүү дээ. Ямар ч шашныг "авч хэлэлцдэггүй" байсан гэдэг нь дэлхий нийтэд хэдий нь батлагдсан Чингис хааныг Очирвани бурхны хувилгаан хэмээн итгүүлэхийг чармайгч санваартан маань өчүүхэн ч үнэмшилтэй үг хэлж чадаагүй боловч харин бидний мэдэж байх ёстой, мэдсэнээрээ Чингис хаан бол Түвдийн шашны төлөөлөгч биш гэдгийг ойлгох учиртай баримтуудыг ярилцлагадаа дурьдаж, ярьж буйгаа эсрэгээр баталжээ. Тэр нь 1570-аад оны сүүлчээр Түмэдийн Алтан хаан Түвдийн шашны тэргүүн Содномжамцыг нутагтаа залан авчирсныг сонсоод Халхын Абтай хаан очиж бараалхсанаар түүнээс "Очирваанийн хувилгаан" цолыг Монгол хаадаас анх хүртсэн, тиймээс та бид Очирванийг онцгойлон шүтэх учиртай тухай юм. Тийм ээ, ийм явдал болсон гэдгийг олон түүхчид бичсэн буй. Чингис хаан Очирваанийн хувилгаан биш гэдгийг мэдэхэд ганц энэ баримт л хангалттай бус уу? Нэмэн өгүүлэхэд, энэ удаагийн уулзалтаар Содномжамцдаа наадуул нь хариу барьж "хамаг бүхнийг айлдагч Очирдарь Далай лам" цол өргөмжилснөөр энэ цол хойшид үргэлжилснээр барахгүй нөгөөх Алтан хааны гуч нь Түвдэд Содномжамцын дараагийн буюу IV Далай ламаар, Абтай хааны гуч нь Монголд Анхдугаар Богдоор өргөмжлөгдсөн гэдэг. Энэ бол Монголын төр Түвдийн шарын шашны эрхшээлд тэр чигээрээ орсон гашуун түүхийн эхлэл байсан. Түүнээс хойш Түмэн засагт хаан, Монголын хамгийн сүүлчийн Их хаан Лигдэн гээд цөм л шарын шашны өмнө хүчин мөхөсдөж, эрхшээлд нь орон дагалдаж, уруудсаар 1921 онтой золгоход Монгол улс ямар байдалтай болсон байсныг бүгдээр мэдэх билээ. Монгол, Түвд хоёрт Буддын шашинтай бусад олон улс оронтой харьцуулахад Бурхан багшийн сургаалыг шашинжуулсан хувилбаруудаас хамгийн муу нь үлдсэн гэж учир мэдэх хүмүүс ярьдаг нь өнөө эргээд харахад оргүй ч зүйл биш мэт.
Буддын шашинтай орнууд л бусад орнуудаас илүү хөгжилтэй байдаг хэмээн Гандан хийдийн хамба ламтан зурагтаар айлдаж нүүр халууцуулсан бол "Өнөөдөр"-т ярилцлага өгөгч том лам: "Бурхан шашны номлол Европ хийгээд дэлхийн олон оронд маш их дэлгэрч байгаа. Энэ шашинд дандаа оюунлиг, ухаалаг хүмүүс нь орж байна" хэмээн гудиггүй залжээ. Хамгийн мулгуу тэнэгүүд нь ямар шашинд орж байгааг нэр заан дурьдаагүй нь л яамай даа. Өнөөдөр Монголд 260 гаруй Бурханы шашны дуган, хийд байгаа ба тэдгээрт 4000 шахам лам хувраг байгаа гэсэн тоог Ерөнхийлөгч үгэндээ дурьджээ. Үүний лав талаас илүү хувь нь бүрэн хөдөлмөрийн чадвартай идэр залуу эрчүүд байгаа даа. Тэд тэнд ямар материаллаг болон оюуны баялаг бүтээж эх орныхоо хөгжилд тус нэмэр болж байна вэ? Эдүгээ манайд билгийн тооллын гэх болсон Хаврын тэргүүн сарын шинийн нэгний өдөр хэзээ тохиохыг хэлж мэдэх лам ч, хийд ч алга байгаагаас хувиараа зурхай сонирхогчдын дунд жил бүр бөөн маргаан дэгддэг болов. Яах учраа олохгүй ард иргэд дэмий л Гандангийн том хуврагуудын амыг харах боловч хамгийн гунигтай нь энэ жил гэхэд л тэдний "мэдлэгийн ачаар" шинийн нэгэнд бус хоёронд золгосноо маргааш нь нийтээр мэдэцгээв. Хичнээн хүнийг гэгээрүүлж, оюун ухааныг нь тэлж, ертөнцийг үзэх үзлийг нь зөвөөр төлөвшүүлж байна вэ? "Алтангэрэлийн даллага" авахуулах юмуу "Жанлавцогзол"-ыг түвд хэл дээр уншихыг сонсож, малгайгаа өвөртөө хийн хэдэн цагаар наминчлан залбирч суух дуган дүүрэн хүнээс хэд нь орчлон ертөнцийн зүй тогтол, хүний амьдралын утга учир, зовлон хийгээд жаргалын шалтгааныг ухаж мэдээд тэндээс гардаг бол?
Хэдхэн жилийн өмнө бид ямар их сүр дуулиантайгаар, бүх ард түмний хандив өргөлөөр Мэгжид Жанрайсаг шүтээнийг босголоо? Гэтэл "Өнөөдөр"-тэй ярилцагч санваартан маань Жанрайсиг бол Түвдийн шүтээн, Мандшир нь Хятадуудынх, Очирвани нь Монголынх гэж айлдаж байна. Одоо Жанрайсигээ нурааж Түвд рүү ачуулаад Очирвани шүтээнээ оронд нь босгох хэрэгтэй болсон учраас Ерөнхийлөгч зарлиг буулгасан гэж ойлгогдож байна. Өөрөө хувь хүнийхээ хувьд Түвдийн шашин, бурхад, тэр дундаа Очирвани шүтээн нь Монголын хөгжилд, монголчуудыг "сайн хүн болоход" гарцаагүй тус болно, бусад хүмүүсийн олонхи нь мөн ингэж боддог гэсэн итгэл үнэмшилтэй учраас л ийм зүйл хийгээд байгаа байх л даа. Тийм ч учраас дээр өгүүлсэн уулзалтынхаа төгсгөлд: "… Энэ онд … Мөн Ерөнхийлөгчийн зарлигаар бүх иргэдийн хувь хандиваар бүтээгдэж байгаа монголчуудын болон монгол төрийн эв нэгдэл, хүч чадлын бэлгэдэл Очирвани шүтээн нийтэд дэлгэрнэ" хэмээн бахархалтайгаар айлдсан буй заа.
Түвдчүүд шашнаа дэлгэрүүлэх үйлд Монголын төрийн зүтгэлтнүүдийг ашиглаж, төрийн өндөр алба руу мацагсад шашныг зорилгодоо ашиглаж, нэг үгээр хэлбэл "харилцан ашигтай" ажилладаг байсан зарчим дахин сэргэж магадгүй байдал сүүлийн үед илт ажиглагдах боллоо. Ийм явдал гарахаас болгоомжлон сэргийлсэн, зохицуулсан Монгол улсын хуулиудыг ч үл тоох болов. Ерөнхийлөгчийн дээрх үйлдэл нь "Төр, сүм хийдийн харилцааны тухай" хуулийн 5-р зүйлийн 2-т: "Ард түмний эв нэгдэл, үндэсний аюулгүй байдлын эрх ашигт нийцүүлэн төр, сүм хийдийн болон шашин хоорондын харилцааг Монгол улсын Ерөнхийлөгч зохицуулна" гэсэн заалттай хэр нийцэж буйг ард нийт болгоох бизээ. Өнөөдөр сонгууль дөхөөд, эрх мэдлийн төлөө улайрсан тэмцэл эхэлж буй үед улс төрийн намууд шарын шашны сүм хийдүүд, лам хуврагуудаас "аврал" эрж ч байгаа юмуу, аль эсвэл монголчууд цөмөөрөө Түвдийн шашинтан гэж бодож тэдний "хайрыг татах" гээд байгаа юмуу сонин сонин ааш авир үзүүлэх боллоо. Түвдийн шашныг төрийн албан ёсны шашин болгоно ч гэж хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүдээр мэдэгдэж ч байх шиг. Гэтэл мөн дээрх хуулийн 4-р зүйлийн 7-д: "Шашны нэр хүнд, хүн амын сүсэг бишрэлийг улс төрийн нам, байгууллага, албан тушаалтны эрх ашигт нийцүүлэн ашиглах,…-ыг хориглоно" гэж заасан байх жишээтэй. Хэнд, юунд хамаатай хууль, заалтууд вэ, эдгээр нь?
Үнэхээрийн өөрсдийн зорилгодоо хүрэх, бодож төлөвлөснөө хэрэгжүүлэх эрмэлзэлтэй байгаа бол ядаж хамгийн энгийн судалгаа хийдэг нь олон улсад хэдий нь хэвшсэн арга барил шүү дээ. Ерөнхийлөгчийн тамгын газраас нийт ард иргэдийн дунд санал асуулга явуулаад үзвэл тэдний хэдэн хувь нь Очирвани шүтээн Монголыг аврана гэж итгэж байгаа, хэдэн хувь нь түүнд мөнгө төгрөг хандивлахад бэлэн байгаа нь бодитоор харагдана. Түвдийн шашныг төрийн шашин болгоно гэсэн зорилт дэвшүүлэн сурталчлахад олонхид таалагдан манай нам сонгуульд амжилт олно гэж тооцож байгаа нь хэтэрхий хялбаршуулсан, хэтэрхий гэнэн, бас хэтэрхий хариуцлагагүй явдал билээ.
Манай төр, нам, шашны зүтгэлтнүүд гүн ухаан, шашин хоёрын ялгааг мэддэггүй, яагаад төр шашин хоёрын үйлийг хутгалдуулж болдоггүйг ойлгодоггүй юм гэж итгэхэд бэрх ч хэзээ хойно XVI зуунд Монголд нэвтэрсэн шарын шашны үзэгдлүүдийг Чингис хаантай холбон тайлбарлаж, санаснаа гүйцэлдүүлэхийн тулд энэ их хүний нэрийг "байхгүй хойгуур" нь гул барьж буй нь нэг талаас жирийн иргэд биднийгээ дэндүү басамжилсан, нөгөө талаас ёс суртахууны хэм хэмжээг уландаа гишгэсэн хэрэг билээ. Тэгээд зогсохгүй Засгийн ордны өмнө хөшөөг нь босгосон гурван хаан нь Очирвани, Жанрайсиг, Мандшир бурхны хувилгаад учир тэр бурхдаар "амилуулах" хэрэгтэй гэсэн шаардлагыг зарим томоохон хуврагуудын зүгээс төрд тасралтгүй тавьсаар байгаа сураг ч чих дэлдсэнийг дашрамд хэлчихье.
Эдгээр үйлдлүүдийн цаана эрх мэдэл, эдийн засгийн томоохон ашиг сонирхол нуугдаж байгаа гэж хардагчдыг буруутгах аргагүй. Гэвч би үүнийг бичихдээ Монгол орныг, монголчуудын амьдрал ахуйг хэзээ ч шашин өөд нь татаж байгаагүй, хэзээ ч өөд нь татахгүй гэдгийг л уншигчдад сануулахаас өөр ямар ч зорилго агуулаагүй гэдгийг эцэст тэмдэглье.
Т.НАРАН
2008.03.16