ШАЛНААС ХӨНДИЙРСӨН ШАГНАЛЫН ХАНШ

Аливаа юм алхам бүрт тааралдан хаа сайгүй элбэгшихийн хэрээр үнэ ханш нь унадаг зүй тогтол манай төрийн дээд шагналыг ч тойроогүй. Ерөнхийлөгч асан Н.Энхбаяр гавьяатын цол, тэмдгийг заавал гавьяа байгуулсан хүнд өгөх ёстой биш гэдгийг хангалттай үзүүлсэн. Тэрбээр ажлаа хүлээлгэж өгөхийнхөө өмнө төрийн дээд шагналын авдрынх нь ёроолыг гаргасан нь ард иргэдийн тэвчээрийг барж, үнэхээр гавьяа байгуулж шагнал авсан байсан хүмүүс юу ч хийж бүтээгээгүй хүмүүстэй ижил болсондоо бухимдаж шагналаа буцаан өгч эхэлсэн. Монголын төрийн шагналуудыг байхгүй болгосонтой адил юм даа. Үнэхээр гавьяа байгуулсан хүмүүс зөндөө олон байгаа, цаашид ч байх учир тэднийг юугаар шагнах нь ойлгомжгүй болж, шинэ Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж хэнийг хэзээ юугаар шагнах бол хэмээн хүмүүс сонирхон хүлээх болов. Харин Ерөнхийлөгч маань шударга ёсыг тогтоох амлалтынхаа чиг шугамаас хазайсангүй.
Анхны шагналаа Д.Бямбасүрэн гуайд өгсөн нь үнэхээр шударга явдал байв. Яагаад шударга гэдгийг тайлбарлах нь илүүц хэрэг. Мөн улсын баяр наадмаар цөөхөн хүн “найраа”-гүйгээр шагнагдлаа. “Найраа” бага бол начин цөөхөн төрдөг нь үнэн бололтой. Хоёрхон хүнд “гавьяат” өгсөн нь үнэхээр нүдээ олсон шагнал байв. “Харанга”-ын Чулуунбатыг мэдэхгүй хүүхэд ч, хөгшин ч Монголд байхгүй. Бүр олон жилийн өмнөөс манай рок попын “загалмайлсан эцэг” хэмээн олон түмэн нэрлэж ирсэн нь түүний хийсэн бүтээснийг нийтээр хүлээн зөвшөөрсний нотолгоо. Түүнийг шагнахгүй л байсан болохоос бус үргэлж олон түмний нүдэн дээр ажил нь ил байдаг урлагийн, спортын, уран бүтээлийн зэрэг салбарын хүмүүсийн нэгэн адил хөдөлмөрийг нь үнэлж дүгнэхэд хэцүү байгаагүй. Өмнөх Ерөнхийлөгчийн үед гарч байсан хамгийн том гажиг бол эх орондоо жинхэнэ материаллаг баялгийг улаан гараараа бүтээгчдийг бус харин нийгэмд тустай гэхээсээ илүү найр наадам, зугаа цэнгэлийн шинжтэй ажил зохиогчид, шоубизнесээр орлого ологчид, улс төр, албан тушаалын карьер хөөгчдийг бөөндөн шагнадаг явдал байсан. Тэгвэл энэ жишгийг Ц.Элбэгдорж өөрчилж эхлэв үү гэсэн найдлага төрж байна. Учир нь тэр хоёрхон хүний нэг нь “Аж үйлдвэрийн Гавьяат ажилтан” болсон Хөтөлийн цементийн үйлдвэрийн ерөнхий инженер Т.Цоодол байсан юм. Тэр бол жараад насныхаа дөчийг нь Монголын цементийн үйлдвэрлэлийн салбарт тууштай зориулсан нэгэн. Ийм хүмүүс ховор байдаг. Тэдний хийж бүтээснийг төрийн өндөр албан тушаалтнууд олж харах нь бас ховор байдаг. Энэ удаа Цоодол гуайд аз тохиолоо. Шалан дээр уначихсан шагналын ханшийг өндийлгөх эрмэлзэлтэй Ерөнхийлөгчтэй болсон нь аз. Бас үйлдвэрлэл, газар тариалангийн бүс нутаг Сэлэнгэ аймгаас удаа дараа УИХ-д сонгогдож байгаа, материаллаг баялаг үйлдвэрлэгчдийн ажил хөдөлмөрийн үнэ цэнэ, зовлон жаргал юу болохыг анддаггүй болсон Э.Бат-Үүл гишүүний нөлөө ч байсан биз. Ерөнхийлөгч энэ жилийн наадмаар гавьяат энэ тэр гэсэн том шагналаар ерөөс нэг ч хүн шагнахгүй гэж байсан сураг бий. Тиймээс нэг л хонхорт бүх насаараа “цемент идэж” яваа, хөтөлийнхнөөс өөр хэн ч үл таних шахам буурал өвгөнд төрийн хамгийн дээд шагнал хүртээхийг хүссэн тодорхойлолт ороод ирэхээр нь шууд л шагначихаагүй нь ойлгомжтой. Ерөнхийлөгч “Энэ хүн чинь ийм өндөр шагнал авах хүн яг мөн үү? Нүдээ олсон шагнал болж чадах уу?” гэж Бат-Үүл, Дорлигжав нараас нэг бус удаа асууж, бас өөр шугамаар ч лавлан тодруулж байж арайхийж өгсөн гэнэ лээ гэсэн яриа тарсныг ч би хүнээс сонссон...
Ер нь хариуцсан юмаа мэдсэн шиг мэдэж, чадсан шиг чаддаг, өөрөө тэрийгээ бас мэддэг, өөртөө итгэлтэй, авьяас чадвартай хүмүүс бусдаас арай л өөр гаж авир араншинтай, эвийг нь олохгүй бол харьцахад жаахан төвөгтэй, дур зоргоороо хүмүүс байдаг гэдэг үнэн юм шиг. Цоодол бол тэдний нэг. Социализмын үед нам засгийн томчуудтай цемент хэрхэн хийх талаар маргаж амыг нь таглан “том толгойлсноос” болж мөрдөн байцаагчийн үүд сахиж, үсээ хусуулж байсан бол харин нийгэм солигдсоноос хойш цемент шороо хоёр ялгахгүй бяцхан улс төрчид захирлаар томилогдон ирж төрөлх үйлдвэрийг нь баллаад байхаар тэдэнтэй мөн үзэж тарж, унаж боссоор өнөөг хүрч яваа нөхөр. Ямар сайндаа нэгэн жижиг дурсамждаа: “...Би үйлдвэрийнхээ лабораторийн эрхлэгчээс 4 удаа дээш дэвшиж 1 удаа доош унаж, ерөнхий технологичоор 6 удаа томилогдож 5 удаа огцорч, ерөнхий инженерээр 2 удаа томилогдож 2 удаа огцорч байлаа” гэж одоогоос нилээд олон жилийн өмнө бичсэн байхав дээ. 1969 онд дээд сургуулийн дипломыг “Цементийн үйлдвэр” сэдвээр хамгаалан, байгуулагдаад тав зургаахан жил болж байсан Дарханы цементийн үйлдвэрт томилогдон очиж байсан бол 1982 онд Хөтөлийн цементийн үйлдвэрийг босгохоор эзгүй хээр газар хөнжил пүүгээгээ тэврэн вагоноос бууж байснаас хойш өнөөг хүртэл тасралтгүй зүтгэхдээ тэрбээр “Монгол цемент” гэдэг брендийг жинхэнэ утгаар нь бий болгож чадсан юм. Тэрээр материаллаг баялаг бүтээгээд зогсохгүй мөн оюуны асар их бүтээлийг эх орныхоо өв санд үлдээж яваа хүн. Олон арван “Шинэ бүтээлийн патент”, гэрчилгээ, батламжууд түүнд бий. Хөтөлийн цементийн үйлдвэрийн проектыг хийхдээ оросууд нилээд олон төрлийн алдаа гаргасныг үйлдвэрийн анхны дарга, инженерүүд болох “Монгол улсын Гавьяат барилгачин” Ц.Сампилноров, О.Чимид, Т.Цоодол, П.Хэнчбиш, Ш.Баярмөнх нар үйлдвэрийг барих болон ашиглалтын эхний жилүүдэд засч залруулсан байдаг. Оросууд тэр үед хэдий бүдүүн бараг байсан байж болох ч тийм нүсэр үйлдвэрийн зураг төслийн бүх алдааг илрүүлэн барих явцад нь засаж залруулна гэдэг бол эд ямар чадварлаг инженерүүд байсныг батлах баримт биш гэж үү?! Гэтэл тэдний зарим нь, бас тэдэнтэй мөр зэрэгцэн зүтгэж явсан олон сайхан инженерүүд төр засгийн цол шагналыг хүртэхээс үүрд хожимдсон байх нь дэндүү гашуун.
Хамаатан саднуудынхаа малыг хамаж шимэж тоолуулж байгаад ч гэсэн мянга болгосон малчдад төрөөс их л сүржин нэр цол олгож хүндэтгэл үзүүлдгийг буруу биш гэхэд жилд 500000 тонн цемент, 60000 тонн шохой үйлдвэрлэх хүчин чадалтай гигант үйлдвэрийг өөрийн гар, оюун ухаанаар босгосон хүмүүсийг хэн ч анзаардаггүй юм шиг байдгийг зөвтгөх аргагүй мэт. Манай улсын бүх л бүтээн байгуулалтанд шаардлагатай үндсэн түүхий эд болох цементийн хэрэглээний дийлэнхийг 30 шахам жил хангаж ирсэн Хөтөлийн цементийн үйлдвэр, тэнд хийж бүтээж яваа хүмүүсийн талаар ард нийт, тэр дундаа төр засгийн өндөр эрх мэдэлтнүүд их л дутуу дулимаг ойлголттой яваа нь олон юмнаас харагддаг. Миний мэдэхээс Дархан хотын нилээд хэсгийг, Багануурыг, III, IV хорооллуудыг, “Чингис” зочид буудлыг, Бөхийн өргөөг, “Чингис хаан” онгоцны буудлын өргөтгөлийг, “Москва” хорооллыг, Засгийн ордны өргөтгөлийг энэ үйлдвэрийн цементээр барьсан юм шүү дээ. Байгуулагдсанаас хойш 1,0 сая тонн технологийн шохой үйлдвэрлэснийхээ 98%-ийг Эрдэнэтийн УБҮ-т нийлүүлснийг үзэхэд Монголыг Эрдэнэт тэжээдэг бол Эрдэнэтийг Хөтөл тэжээдэг гэж хэлэхэд болохгүй юу байна. Түүнээс гадна өнгөрсөн зуунд манай оронд өрнөсөн хамгийн том бүтээн байгуулалтын талбар болж, хэдэн үе дамжин уламжлагдах инженер техникийн ажилтнуудын бүхэл бүтэн ангийг бий болгосон нь эх орныг хөгжил дэвшилд хүргэхэд ихээхэн нөлөө үзүүлсэн нь маргаангүй ээ.
Т.Цоодол инженерийн хэзээ ч үл мартагдах гавьяа бол гадны цемент үйлдвэрлэлийн технологийг Монголдоо гайхам амжилттай нутагшуулсан явдал. Хөтөлийн үйлдвэрт анх зөвхөн Оросын уурхай, үйлдвэрүүдээс нүүрс, гөлтгөнө, төмрийн хүдэр, доторлогооны тоосго гээд шохойн чулуунаас бусад бүх түүхий эд, үндсэн материалыг импортлон ашиглахаар тооцож байгуулсан юм. Энэ бол санхүү мөнгөний үлэмж өндөр өртөг зардлаас гадна үйлдвэрлэлийн шуурхай байдлыг хангахаас эхлээд маш олон бэрхшээл учруулна гэдэг нь ашиглалтын эхний жилүүдээс л илт мэдрэгдэж, өдөр тутмын томоохон хүндрэлүүдтэй хөтөлчүүд бүү хэл Монгол улсын Засгийн газар ч тухайн үедээ нүүр тулан улмаар сөхрөх байдалтай болсон билээ. Технологийн энэ том асуудлыг шийдэх гэж төр засаг санаа тавиагүй байхад Т.Цоодол тэргүүтэй инженерүүд өөрсдөө шийдэж, үйлдвэрийн технологийн бүх шат дамжлагыг өөрчлөн дээрх бүх түүхий эд, материалыг дотоодоосоо авдаг болсон нь гавьяа биш гэж үү? Үүнийг хэн болгон хийж чадна гэж үү? Гэтэл тэднийг тухайн үеийн нам төрийн удирдлагууд урамшуулах бүү хэл дур мэдэн технологийн шийдэл гаргаж, цементийн хольц найрлагыг өөрчилсөн хэмээн ял тулгаж, шоронд суулгахаас наахнуур юм болж ажил амьдралаар нь хохироож байсан. Ардчилал ирснээр санасан бодсоноо айж эмээлгүй хэрэгжүүлэх сайхан боломж түүнд ирсэн ч том шагнал ирэхгүй байв. Хуучин Ерөнхийлөгчийн “Монголчууд эвтэй байхдаа хүчтэй байсан” гэсэн үгийг тэрбээр “Монголчууд намгүй, ламгүй байхдаа эвтэй байсан” хэмээн зөвшөөрөлгүй “гүйцээснээс” ч болсон юм бил үү хэн мэдлээ.
Ийм өндөр мэдлэг чадвартай, чин халуун сэтгэл зүтгэлтэй, эх орныхоо сайн сайхан ирээдүйг ойртуулахад үнэхээр бодит хувь нэмэр оруулж яваа хүмүүсээ олж хардаг, хийсэн бүтээснийг нь хүлээн зөвшөөрч чаддаг, шагнасан шиг шагнаж чаддаг баймааж сая энэхүү шагнал гээч нь утга учиртай, үр дүнтэй болох буй заа. Ямар ч гэсэн Элбэгдорж Ерөнхийлөгч энэ удаа шагналын ханшийг шалнаас хөндийрүүлэх шиг санагдсаныг тэмдэглэмээр санагдсаны учир энэ бөлгөө.