ХАРАНХУЙ ЗАСАГ БА ХАР МАСС

Вверху тьма власти, внизу
власть тьмы.
/В.Гиляровский/

Монголд хууль журам биелүүлж амьдрахаас зөрчиж амьдрах нь хамаагүй амар хялбар болж байна. Хууль зөрчсөнөөс учрах эрсдэл нь тэр хуулийг биелүүлсний “шан” болж ирэх хохирлоос хамаагүй бага гэдгийг нийтээрээ мэдэх болов. Ийм эрүүл бус сэтгэлгээ, аюултай итгэл үнэмшлийг өдөр тутмын амьдралын ердийн хэм хэмжээ болгоход УИХ-ын оруулсан хувь нэмэр үлэмж их. Уг нь аливаа хууль тогтоомж гэдэг бол нийгмийн харилцааг бүхэлд нь зохицуулах үүрэгтэй байтал атал манайд бол УИХ-ын гишүүдийн бусадтай харилцах хувийн харилцааг л тэдэнд өөрсдөд нь ашигтай байдлаар зохицуулах зорилготой юм шиг байгаа юм. Сүүлийн жилүүдэд УИХ-аас батлан гаргаж байгаа уул уурхайн салбартай холбоотой бүх л хуулиуд ийм байгаа. Эрхэм гишүүд хууль батлах онцгой эрх дархаа нийтийн тусын тулд гэхээсээ илүү хувьдаа ашиглаж буй хэрэг. Энд би зөвхөн шууд халаасанд нь орох мөнгө төгрөгний тухайд ч бус, мөн олон нийтийн өмнө сайн хүний дүр бүтээх, эх орон газар шороондоо хайртай хүн болж харагдах, дахин дахин төрийн өндөр сэнтийд залрах дуусашгүй хүслээ зардал багатай гүйцэлдүүлэх гэсэн эрмэлзэл нь хууль батлах бүрт байнга дагалдан цухалзаж байдгийг хамруулж байна. Үүний дотор онцгой байр эзэлдэг зүйл бол улс төрийн явцуу бүлэглэлийнхээ хэтэрхий явцуу эрх ашигт үйлчлэх байдал цагаандаа гарсан. “Намайг сонговол би хүүхдэд чинь мөнгө өгнө. Хуримлахад чинь их мөнгө өгнө. Та нар ажил хийх хэрэггүй болно. Би сонгогдсоныхоо маргааш хүн бүрт сая саяар нь мөнгө өгнө” гэж ядруу түмнийхээ зүдрүү амьдрал дээр дөрөөлөн гарч ирдгийг хүн бүхэн мэднэ. Сонгогчид хэдий чинээ ядуу зүдүү байна, улс төрчдөд тэр хэрээр ашигтай байдгийн амтанд орсон эрхэм гишүүд Монголд аль болох олон хүн, байгууллага, төрөөс буюу тэднээс улам л хамааралтай байх бодлогыг алхам бүртээ хэрэгжүүлж байгаа гэхэд болно. Жирийн иргэд, байгууллагуудын бие даасан хараат бус байдлыг баталгаажуулах, улс орны нийгэм эдийн засгийн амьдралд бие даан оролцож нийгэм дэх байр сууриа бэхжүүлэх, ер нь хүн бүр хэн нэгнээс ямар нэг юм гуйж эсвэл шаардаж бус өөрийнхөө амьдрал ахуйг өөрөө авч явах орчин бүрдүүлэх талаар УИХ ямар хууль гаргасан юм бэ? Хамгийн товчоор хэлэхэд улс төрийн нам, ууж идэх бүлэглэлээсээ үл хамаарах тэдний нийтлэг нэг ашиг сонирхол нь ард иргэд та биднийг ямар ч идэвх эрмэлзэлгүй, мэдлэг мэдээлэлгүй, дээр нь юу ч бичиж болох цагаан цаас, дэргэд нь яаж ч дургиж байж болох “хар масс” байлгахад оршиж буй нь ил байдаг.
Уул уурхайнхны гайхшрал цөхрөл, хараал зүхлийг барж яваа хүмүүсийн нэг бол УИХ-ын гишүүн Н.Батбаяр. Тэрбээр өнөөдөр Оюутолгойн гэрээг “Зэлтэрийн гацаа”-нд оруулчихаад араас нь “Би байсан бол гэрээг өдөрт нь л байгуулчихна. Засгийн газарт хамгийн сайхан бололцоог бид олгосон ш дээ. Одоо бүх зүйл тэднээс хамаарна. Гэрээ байгуулж чадахгүй бол тэд хариуцлага хүлээх ёстой” гэсэн ярилцлагыг хэвлэлүүдээр цацаж, тохуурхан даапаалж явна. “Хар масс”-ын бодит төлөөлөл болсон миний бие үүний цаад тал руу өнгийн харж хэрхэн чадах билээ. Учир начир мэдэх хүмүүсийн яриагаар бол Сангийн сайд болох гэсэн түүний “ариун” хүслийг биелүүлэхээс татгалзсан С.Баярын Засгийн газраас хариугаа авч байгаа явдал гэнэ. Гэрээг байгуулж чадахгүй юмуу ард түмэнд “хохиролтой” гэрээ байгуулвал тэр нь УИХ доторх өөрийн бүлэглэл болон өнөөх “хар масс”-ын тусламжтайгаар Засгийн газрыг огцруулах шалтгаан болох учиртай агаад үүгээр түүний операцийн эхний шат дуусах бололтой. Энэ бол манай хууль тогтоомж нийгмийн харилцааг зохицуулахаасаа илүү эрх мэдэлтнүүдийн хоорондын хувийн харилцааг зохицуулахад чиглэгддэгийн нэг л жишээ. Алдарт 68%-ийн татварын зохион бүтээгч нь бас Н.Батбаяр. Энэ хууль гарсан 2006.06.09-ний өдөр бол нэн түрүүн алт олборлогч компаниуд, Эрдэнэтийн УБҮ, Монгол банкны хувьд “хар Баасан гариг” болон үлдсэн. Харин эрхэм гишүүн бол Монголын түүхэнд хэзээ ч байгаагүй мундаг үр өгөөжтэй хууль болсон мэтээр зай завсаргүй сурталддаг. Энэ хуулиас болж Монгол банкинд тушаагддаг байсан алтны талаас илүү хувь нь жил болгон гадаад дотоодын наймаачдын гараар Хятадын хар зах руу гардаг болсон. Хууль ёсны дагуу үйлдвэрлэл эрхлээд улсын төсөвт татвараа төлөөд явдаг байсан 130-аад компаний тал нь алга болж “нинжа” байдалд шилжсэн. Эрдэнэтийн УБҮ техник технологийн шинэчлэл хийх, ажилтнуудынхаа цалин хангамжийг нэмэгдүүлэх ямар ч бололцоогүй болсон. Эрдэнэтийг байгуулан хөл дээр нь босгосон, тал хувийг нь эзэмшдэг оросуудын эрх ашиг руу зүгээр л нулимж хаячихаад, хамтын үйлдвэрийн ашгийн гуравны хоёроос илүүг нь монголчууд улаан цайм завшсан нь олон улсын харилцааны хэм хэмжээг бүдүүлгээр зөрчсөн тод жишээ болсон. Далд буюу сүүдрийн эдийн засгийг аль болох бага байлгах нь хууль тогтоогчдын үүрэг зорилго баймаар. Гэтэл Н.Батбаяр ба түүний нөхөд далд эдийн засгийг хөгжихөд туслаад зогсоогүй хууль бус алт олборлолт, хил дамжсан хууль бус наймаагаар мэргэшсэн гэмт бүлэглэлүүд үүсч урт удаан хугацаанд үйл ажиллагаа явуулах таатай хөрсийг бий болгосон билээ. Гэвч тэрбээр энэ талаар ам ангайдаггүй. Ийм байх нь Монголд тустай гэж арай ч үздэггүй байх. Харин мэдлэг боловсрол дутмагаасаа болж тухайн үеийн хувийн амбицдаа дийлдэн болчимгүй юм хийчихээд тэрийгээ олны өмнө хүлээн зөвшөөрөх зориг зүрх нь хүрдэггүй юм болов уу. Түүний ухуулаад байдагчлан 68%-ийн татвараас тийм их орлого орсон юм бол одоо тэр нь хаа байгаа юм бэ? Идээд дуусгачихсан юмуу? Тийм их юм идсэн шинж энгийн иргэдийн өнөөгийн амьдралаас харагдахгүй л байгаа юм даа. Батбаярын хэлээд байгаа шиг тийм их мөнгө ард иргэдийн ходоодонд ороогүй, халаасанд лав байхгүй. Тэгэхээр хаачсан байж таарах вэ? Хаачсаныг мэдэх гэж эрэхийн хэрэггүй дээ. Учир нь энэ хуулийн ачаар улсад орсон орлого нь түүний балгаар алдагдсан мөнгөнөөс хэдэн арав дахин бага байсан болохоор тэр алдагдлын өчүүхэн хэсгийг нөхөөд л дууссан хэрэг. Улсын үйлдвэрийн газар болохоор Эрдэнэт үйлдвэр л зэсийн үнийн гэнэтийн өсөлтийн татварт хэдэн төгрөг төлсөн болохоос алтнаас юу ч ороогүй. Орох бүү хэл хуучин татвараар ордог байсан орлогын талаас илүү нь, Монгол банкны эрдэнэсийн санд хуримтлагддаг байсан алтны мөн талаас илүү нь жил бүр алга болдог болсон тухай дээр хэлсэн.
1997 оны Ашигт малтмалын тухай “муухай” хуулийг л даруй өөрчлөхгүй бол Монгол улс хөгжихгүй хэмээн харанхуй засгийн төлөөлөл ч, хар массын толгойлогчид ч хаа сайгүй хашгиралдсаар байгаад 2006 онд өөрчлөн баталснаас хойш бүтэн гурван жил өнгөрлөө. Үр дүн нь хаа байна? Монгол бол бизнес эрхлэх, тэр тусмаа томоохон хэмжээний урт хугацаатай хөрөнгө оруулалт хийхэд маш их эрсдэлтэй орон. Хууль эрх зүйн орчин нь байнга хувьсан өөрчлөгдөж байдаг, төр засаг нь тогтвортой бодлогогүй байнга савлаж байдаг, хүн ардын нь нүд гүйцэд нээгдээгүй учраас орчин цагийн соёлт хүн төрөлхтний хэлээр ярилцаад ойлголцоход хэцүү гэсэн мессежийг л дэлхий дахинд түгээж, орж ирсэн байсан хөрөнгө оруулагчдыг үргээж, ирэх гэж байсныг нь хүлээхэд хүргэснээс өөр бодитой үр дүн өгсөн гэж үү? Одоо дахиад л өөрчлөх юм яриад бүр УИХ-аас ажлын хэсэг томилчихоод байж байгаа.
Өнөөдөр ч уул уурхайн салбарт үйл ажиллагаа явуулж буй хүмүүсийн нэгэн дуугаар өгүүлж буй зүйл бол тус салбарт ажиллах хууль эрх зүйн орчин болоод эдийн засгийн нөхцөл байдал жилээс жилд, өдрөөс өдөрт улам л уруудан доройтож буй явдал. Сүүлийн үед тус салбартай холбоотой гарч буй хууль журмууд бүгд ганцхан үүрэг зорилготой. Тэр нь зөвхөн л хориглох, зогсоох, цуцлах. Хамгийн сүүлд гэхэд л “Усны сав газар, ойн сан бүхий газар ашигт малтмал эрэх, хайх, ашиглахыг хориглох тухай” гэсэн нэг лут хуулийг хар массыг хашгиралдуулж, бүр өлсгөлөн зарлуулан шоудаж байж харанхуй засаг батлан гаргав. Уг нь ус гол, ой модоо хамгаалах гэж байгаа юм бол тэндээс хүмүүсийг хөөн гаргах биш харин харах хүн, хайхрах эзэнтэй болгомоор. Усны сав, ойн сан бүхий газар үйлдвэрлэл явуулахгүй болохоор л бүх юм сайхан болчих юм гэнэ ээ. Хүүхдүүдийн хэллэгээр ёстой яг ш дээ. Тэнд албан ёсоор үйл ажиллагаа явуулж буй хүмүүс, аж ахуйн нэгж, байгууллагууд тэр газрыг сүйтгэхгүй байх, эвдэж сэндийлсэн бол буцаан сэргээх, байгаль орчны хууль журмуудыг чанд мөрдөн ажиллах, эс тэгвэл торгууль шийтгэл хүлээлгэхээс эхлээд үйл ажиллагаа явуулах эрхийг нь хүртэл хасах арга хэмжээ авдаг, төрийн эрх бүхий байгууллагуудаас байнгын хяналт тавьж, байгаль орчныг нөхөн сэргээхэд зориулсан татвар хураамжийг нь тогтмол авдаг, өөрөөр нь энэ талын ажил хийлгэдэг, шаардлагатай мөнгө хөрөнгийг гаргуулдаг байвал дээргүй гэж үү? Гэтэл төрд данстай, түмэнд нэртэй компаниудыг тэндээс хөөж гаргаад оронд нь өнөөх хэнд ч дийлддэггүй “нинжа”-нуудаа тийш нь оруулах юм байна л даа. Царцааны нүүдэл шиг гамшиг тарьж явдаг олз хайсан хулгайчдын гарт сүйдсэн газар багадаагүй. Тэдэнтэй төр засаг байгаль сүйтгэснийх нь төлөө хариуцлага тооцож байсан тохиодлыг би санахгүй юм. Хайгуул, олборлолт явуулах лицензтэй уул уурхайн компаниуд л тэдэнтэй тэмцэл явуулж эзэмшил газраа хамгаалдаггүй байсан бол нуур болгон булингартаж гол болгон тасрах байсан. Тэртэй тэргүй харах эзэн хайхрах хүнгүй зэлүүд газрыг хэн нэгэнд өөрт нь ашигтайгаар хариуцуулах, хэр зэрэг хариуцаж байгааг нь төрөөс хянаж байхын оронд бүгдийг хөөж гаргаад хэний ч биш болгочихоор л бүх асуудал шийдэгдэж ус нь урсаад ой нь ургаад эхлэх юм байх даа.Бөглүү хязгаарын булаг шандыг хамгаалах бүү хэл дэргэдээ байгаа дархан цаазат Богд уулынх нь модыг морин тэрэгтэй хулгайчууд өдөр шөнөгүй зөөж зарсаар дуусаж байхад төр засаг юу хийж байгаа юм бэ? Юу хийж чадах юм бэ? “Морин тэргээр Богд уулнаас шөнө мод зөөхийг хориглох тухай” гэсэн хууль л гаргах биз. Яагаад гэвэл заавал ийм хууль гаргахыг шаардаж хар масс өлсгөлөн зарлаж буй.
Саяхны нэгэн өглөө гэнэт “Нэмэгдсэн өртгийн албан татварын тухай хууль”-д нэмэлт өөрчлөлт хийгээд орхив. Зорилго нь уул уурхайн бүтээгдэхүүн экспортлогч компаниудын төлсөн нэмэгдсэн өртгийн албан татварыг буцаан олгодог байсныг зогсоох. Наадах чинь нийтэд нэг их хүртээлтэй юм биш ээ, ганц хоёр том компанийг л чангалах гэж хийсэн ажил хэмээн миний нэгэн танил хээвнэг өгүүлж байна. Бүр тодруулбал ганц хоёрхон том компаний захирлуудтай УИХ-ын зарим гишүүд хувийн харилцаагаа зохицуулж байгаа юм гэнэ. Манай төр засгийн үнэн нүүр царай ийм л болсон байна. Ямар ч асуудал дээр манай төрд нэгдсэн цэгцтэй бодлого байдаггүй, харин төрийн өндөр сэнтийг зайдагнасан хувийн эрх мэдэлтнүүдийн ашиг сонирхол амбиц л төрийн нэрээр хууль журам болон гарна. Түүнийгээ дандаа эх орон, үндэсний аюулгүй байдал, тусгаар тогтнол гэсэн хуурай хоосон том үг хэллэгээр халхална гээч.
Хар масс болохоор хоногийнхоо хоолыг олох ухаан байхгүй мөртлөө Монгол улсын хөгжил цэцэглэх зам мөрийг тольдон гийгүүлнэ. Харанхуй засаг юу ч хийж бүтээхгүй, мэдэхгүй, чадахгүй атлаа бүх зүйлийг өөрийн мэдэлд хураан авч үрэн таран хийгээд, үлдэгдэл гарвал буцаан хар массад түгээн цацаж ивээл хайр үзүүлнэ. Уул уурхайн үйлдвэрлэл явагдахгүй, хөрөнгө оруулалтын гэрээ хийгдэхгүй, харин үүнийг хэрхэн мундаг хийх тухай, Монгол бол дэлхийн бусад бүх орноос агуу, монгол хүн бол ердийн нэг муу америк, англи,канад, япон биш, тусгай супер хүн болох тухай зөвхөн л ярьцгаана. Улс төр, бизнес, эдийн засаг, орон нутаг, айл өрх, нийтийн эрх ашиг гэж ялгагдахгүй, эрэмбэлэгдэхгүй. Яагаад гэвэл монголчууд харанхуй засаг, хар масс гэсэн хоёр хэсэгт л хуваагдана.

Т.НАРАН

ТӨРИЙН РЭКЕТ

Вверху тьма власти, внизу власть тьмы.

/В.Гиляровский/

Энэ чинь хэдэн он бэ?

Нэгдүгээр зүйл: Монгол улсын хязгаарын нутагт бүх газрын аливаа уурхайг нь цөм Ардын Засагт Монгол улсын хөрөнгө болгосугай. Олон зүйлийн уурхайг малтах ашиглахаар түрээсэлсэн буюу концесс зэргийн эрх олсон буй аваас цөм устгамой.
Нэг өглөө л босоод ирэхэд ийм заалтаар эхэлсэн хуулийг УИХ баталчихсан байхыг үгүйсгэх арга алга. Сүүлийн үед төрийн өндөр эрх мэдэл бүхий зарим хүмүүс, тэрчлэн олон “эх оронч” хөдөлгөөнүүдийг зохион байгуулагчдын зүгээс “бүхнийг төрийн мэдэлд өгөх, төр буцааж хураан авах, 50%-аас доошгүйг төр эзэмших”ёстойг тунхаглан хэлж байгаа үг, хийж байгаа үйлдэл нь ийн бодоход аргагүй хүргэж байна.
1923 оны 8-р сарын 30-нд Сангийн яамнаас эрхлэн гаргасан, нэгдүгээр зүйлийг нь дээр иш татсан “Ардын Засагт Монгол Улсын уурхайн дүрэм” нь мэдээж тухайн үеийн улс төр, нийгмийн бодлого зорилгодоо яв цав нийцүүлэн гаргасан баримт бичиг байжээ. Гэтэл одоо чинь хэдэн он бэ??
Ард түмнийхээ төлөө морь нохой мэт зүтгэнэ гэсэн амлалт өгч төрийн өндөр эрх мэдэлд хүрсэн эрхмүүд маань биднийгээ “амьд” байсаар байтал эс тоомсорлон бүхнийг зөвхөн өөрсдөө мэдэн шийдвэрлэх, шийдвэрүүдээ тулган хүлээлгэх явдал хүчтэй ажиглагдах болов. Үүнийг батлах олон жишээний нэг нь энэ оны тавдугаар сарын 12-ны өдөр УИХ-аар хоёрхон цаг хэлэлцсэн болоод л хэн ч мэдээгүй байхад гэнэт “палхийтэл” батлан гаргаж, хэвлэлүүдээр бичиж байгаачлан “дэлхийн чихийг дэлдийлгэсэн” “Зарим төрлийн бүтээгдэхүүнд үнийн өсөлтийн албан татвар ногдуулах тухай хууль” юм. Зарим төрлийн ч гэж дээ, ердөө алт, зэсний үнийн түр зуурын өсөлтөөс компаниудад орж байгаа “үүлэн чөлөөний нар” шиг нэмэлт орлогыг нь төрийн дансанд хурааж авах л ганцхан зорилготой хууль юм. Татвар гэж нэрлэж байгаа боловч авч байгаа арга нь хууль ёсны гэхээсээ илүү дээрмийн шинжтэй, зөөлнөөр хэлэхэд төрийн нэр барьсан рэкет. Татвар төлөгчидтэйгээ хэлэлцэж тохиролцох бүү хэл, ядаж нэг удаа ч уулзаж санал солилцолгүй, “зүв зүгээр явж байхад” нь гэнэт барьж аваад шууд халаасанд нь гараа дүрж, мөнгийг нь хүчээр авч байгааг өөрөөр юу гэж нэрлэх юм бэ?

Булааж авсан мөнгө бусдад жаргал авчрах уу?

Энэ хуулиар олсон орлогыг/өдөрт л 700 сая төгрөг улсын төсөвт ороод байх юм гэнэ лээ/ “Монгол улсыг хөгжүүлэх сан”-д төвлөрүүлээд улсаа хөгжүүлээд эхлэх ухааны юмыг хууль батлагчид ярьж байна. Хэн үүнд итгэхэв дээ! 1997 оны Ашигт малтмалын тухай хуулийн 61-р зүйлд: Ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөрийг төвлөрсөн болон орон нутгийн төсөвт оруулна гэж заасан хуулийн заалтаа биелүүлэхгүй, бүгдийг нь төвлөрсөн төсөвт хурааж авчихаад, орон нутгийнхныг бухимдуулсаар олон жил боллоо шүү дээ. Наад зах нь Улаанбаатарыг цэцэглүүлэхээр хэдэн жилийн өмнө бий болгосон “Улаанбаатар сан”-гаа тойрсон хардалт, хараал, хэрүүл маргаанаа эхлээд дуусгачих л даа, тэгвэл. Нөгөөтэйгүүр, “төр өөрөө юу ч бүтээдэггүй. Төрөөс иргэддээ үзүүлж буй хишиг, тусламж гээч нь ард иргэдийнхээ нэг хэсгээс булааж авсан юмаа нөгөө хэсэгт нь тарааж өгч байгаагаас өөр юу ч биш юм” гэж барууны зарим судлаачдын бичсэнийг энд дурьдахгүй байх арга алга. Яг л тийм. Ийм рэкет аргаар цуглуулсан мөнгөө хүүхдүүдэд, шинэ гэр бүлд, өөр юу юу ч билээ сонгуульд амалсан популист амлалтуудаа биелүүлэх санхүүгийн эх үүсвэр болгох юм байна л даа. Хэн нэгний бүх л насаараа зүтгэж, өөрийн шударга хөдөлмөр, хөлс хүчээр бий болгосон баялгийг ийнхүү булаан авч түгээснээр бусдад жаргалтай сайхан амьдралыг авчрах нь юу л бол!!
Алт, зэсийн нэг удаагийн түр зуурын үнийн өсөлтийн зөрөөгөөс хэдэн төгрөг нэг удаа олох гэж шуналтаснаасаа болоод манай улсын гадаадын нийт хөрөнгө оруулалтын 60 гаруй хувийг эзэлдэг, жил бүр улсын төсвийн 30-аад хувийг бүрдүүлж, 270-аад тэрбум төгрөгийг оруулдаг, нийт экспортын 60 илүү хувийг гаргадаг уул уурхайн салбарт үйл ажиллагаа явуулж буй дотоод, гадаадын компаниудын халаасыг ийнхүү сэгсэрнээрээ ирээдүйн олон тэрбумын тогтмол орлогынхоо эх үүсвэрийг алдаж байгаа юм биш биз гэсэн сэрэмжлүүлэг үнэхээр үндэслэлтэй. Хөл дээрээ босож магадгүй байгаа ганц салбараа унагах гээд зүтгээд байгаа бус уу?
Монголчууд бидний сэтгэлгээ ч гэх юмуу араншин ч гэх юмуу нэг муухай согогийн талаар олон хүн ярьдаг. Тэр нь аль гайгүй шиг, өсөж өндийж яваагаа тал талаас нь “зулгаасаар” байгаад татаж унаган өөрийнхөө ижил болгож аваад дуусдаг. Ах дүү нарын дундаас хэн нэг нь бизнес эрхлээд овоо орлого ашиг олохтой болоод ирмэгц нь мөнгө төгрөг нэхэж, харж хандуулах юм яриад эхэлдэг. Өгөхгүй бол муулна, гүтгэнэ, доромжлоно, өмч хөрөнгийг нь хулгайлна, ах дүүгийн харьцаагаа таслах ухааны юм ярьж айлгана. Нөгөөхийгөө өсөж өндийхөд нь өчүүхэн ч тус болоогүй мөртлөө шүү дээ.
1997 оны Ашигт малтмалын тухай хуулиар дотоод, гадаадын хэн ч болов хайгуулын лиценз авах, тэхдээ хөрөнгө мөнгөний хэмжээ, албан тушаал, мэдлэг мэргэжил алийг ч харгалзахгүй “хэн түрүүлж ирсэн” нь авах эрхтэй гэж заагаад өгчихсөн, түүнээс хойш 8 жил болоод байхад өөрөө “унтаж өнгөрөөчихөөд” сэрэнгүүтээ “…тэр.. бас тэр.. тэр.. төчнөөн лиценз авчихсан байна шүү. Хулгайчийг бариарай, эх орон хоослоод дууслаа” гээд хашгираад, “сэрүүн” байсан, бас сэргэлэн авхаалжтай нэгнийг гэмт хэрэгтэн мэт харааж зүхээд эхлэв. Өөрт нь яг адил боломжийг хуулиар олгосоор байтал ашиглаагүй мөртлөө хүмүүс аваад, хөрөнгө оруулалт хийгээд, хайгаад, бас “юм хум” олоод эхлэхээр нь л булааж авах, хурааж авах гэж уулгалан дайрах нь хууль бусаас гадна дэндүү муухай биз дээ…
Өөрсдийнх нь батлан гаргаж, дэлхийд зарласан хуулийн дагуу орж ирээд ямар ч зөрчилгүй ажиллаж, өч төчнөөн сая долларын хөрөнгө оруулалт хийгээд ч юмуу хийхээр завдахад нь хуулиа гэнэт өөрчилж хаячихаад “Дургүй бол гараад л явна биз. Дараачийн хөрөнгө оруулагчид нь байж байгаа юм чинь” гэх зэрэг ямар ч төрийн хүний амнаас гарах ёсгүй, болчимгүй, худрагагүй үгсийг өнөөдөр манай УИХ-ын гишүүд хээвнэг хэлээд зогсож байгааг юу гэмээр юм бэ, мэдэхгүй.
Эхний хөрөнгө оруулагчид “хулхидуулах” материалын болон моралийн бэлтгэлгүй байсан бол тэдний хэлээд байгаа дараагийн хөрөнгө оруулагчид тийм бэлтгэлтэй л орж ирэх юм биз дээ. Яахав, тэдний тооцоолж байгаагаар Эрдэнэтийнхэн үйлдвэрээ буулгаад явчихаж чадахгүй байж болно, гүрвэлээс өөр амьд амьтан цөөхөн үзэгддэг байсан манай говьд дэлхийд ховорт тооцогдох томоохон орд нээх гэж олон зуун сая доллараа булчихаад байгаа Айванхоу шууд яваад өгч чадахгүй байж болох юм. Гэтэл дахиад шинээр Эрдэнэтүүд бий болох, Оюу толгойнуудыг нээх бололцоог л урьдчилан үгүй хийж байгаа хэрэг шүү дээ.

Төр хулхидах нь ердийн зүйл болж байна.

Монголын хууль эрх зүйн хуурамч таатай орчин, түүний хуурамч тогтвортой, баталгаатай байдалд мэхлэгдсэн Айванхоу Майнз компани хэрхэн үйлээ үзэж, тамаа цайж байгааг цаана чинь дэлхийн уул уурхай, банк санхүүгийн салбарынхан, хөрөнгө оруулагчид, өдөр бүр харж, Фрийдлэндийг өрөвдөж, гайхашран толгой сэгсэрцгээж байна. Энэ талаарх нийтлэлүүдийг эмхэтгэвэл бараг “гадаадынхан Монголын уул уурхайн найдваргүй байдлын тухай” гэсэн ном болохоор байна.
Өнөөдөр жирийн иргэдийн дунд залилан хийх, хэн нэгнийг мэхлэх явдал ердийн үзэгдэл болсон тухай, түүнийг таслан зогсоох, гэмтнүүдийг цаазлах хэрэгтэй байгаа тухай их ярьцгааж, бичицгээж байна. Тэгвэл Монгол улсын төр ч ялгаагүй гадаад, дотоодынхныг “хулхидах” нь бас ердийн зүйл болж хувирав.
Миний санаж буйгаас хамгийн эхнийх нь “Казиногийн тухай” хууль. УИХ-раа хэлэлцээд баталчихсан хуулийнх нь дагуу казино байгуулахаар бүх л бэлтгэлээ хангаад, хөрөнгө оруулалтаа хийгээд, яг үйл ажиллагаагаа явуулж эхлэх гэхэд нь гэнэт хуулиа цуцлаад, ингэхдээ яаж ч зөвхөн гадныхныг хохироогоод өөрсдөө зүв зүгээр үлдэхэв гэж бодсон юм байлгүй зарим нэгийгээ золиосолж, авилгын хэргээр шоронд хийж, амь нас, амьдрал ахуйг нь бусниулж хаясан. Өөрийн улс, ард түмэнд ямар ч хор хохирол учруулаагүй, харин гадаадын хөрөнгө оруулалтыг эх орондоо оруулж ирэхийн тулд л хамгийн их идэвх зүтгэлтэй ажиллаж, байсан хүмүүсээ л шоронд хийчихсэн шүү дээ. /Тэр жишгээр өнөөдөр ч эх орныхоо уул уурхайн салбарыг өөд нь татах гэж, тэнд гадаадын хөрөнгийг аль болох ихээр оруулах, дэлхийд нэртэй томоохон компаниудыг татах гэж зүтгэж яваа мэргэжлийн хүмүүсээ 1997 оны “улс үндэстэнд аюултай” Ашигт малтмалын хуулийг боловсруулсан, одоо гадаадын компаниудын эрх ашгийг хамгаалж байгаа, ингэхдээ мэдээж, тэднээс авилга авсан, худалдагдсан байж таараа гэсэн шалтгаанаар шоронд хийх нь энүүхэнд болоод байгаа юм биш үү?/.
Дараа нь газар тариалан эрхлэгчид, дотоодын жижиг дунд үйлдвэрлэл эрхлэгчид, ноолуурын бизнесменүүд, пиво үйлдвэрлэгчид, хаягдал төмөр экспортлогчид гээд ар араасаа янз бүрийн салбарын олон хүмүүс төрийн овилгогүй шийдэл, үйлдлүүдээс болж хохирч байсан. Олон ч компани байгууллагууд нэг мөсөн хаалгаа барьж, татварын албаны бүртгэлээс үүрд хасагдсан билээ.
1998 онд төрийн түшээдийн толгойд бас нэг “мэргэн” санаа төрсөн нь алтны экспортонд 10%-ийн НӨАТ тогтоож улсаа баяжуулах гэсэн оролдлого байсан. Хэдийгээр тэр үед алт, зэсний үнийн уналтаас шалтгаалан уул уурхайд хийх хөрөнгө оруулалт мөн уналтын байдалтай байсан ч манай Ашигт малтмалын тухай болон гадаадын хөрөнгө оруулалтын тухай хуулиудын оновчтой заалтуудын хүчээр Би Эйч Пи Биллитон, Рио Тинто зэрэг дэлхийн том компаниуд хөрөнгө оруулахаар зэхэж байсан ч дээрх 10%-аас болоод орхиж гарсан бөгөөд аргаа барсан манайхан 2001 онд хуулиа дахин өөрчилж 10%-ийг цуцалсны дараа эргэж ирсэн байна. Өөрөөр хэлбэл 3-4 жилээр хөрөнгө оруулалтыг хойш татсанаас өөр юу ч өгөөгүй гэсэн үг. Эрхэм төрийн түшээдийн харалган шийдвэрээс шалтгаалан улс оронд учирсан зөвхөн эдийн засгийн шууд хохирлыг тоон утгаар нь гаргаж үзвэл багагүй зүйл гарна.
Ашигт малтмалын тухай хуульд таагүй өөрчлөлт оруулах нь гэсэн түгшүүр, эргэлзээ тээнэгэлзэл өдрөөс өдөрт гадаад, дотоодын хөрөнгө оруулагчдын сэтгэлийг зовоосоор байтал нь тэгэхээс тэгэх гэж, улам даажигнаж, тохуурхаж байгаа мэт дээрх “үнийн өсөлтөөс 68%-ийн татвар авах” хуулийг гаргаж байгаагийн учрыг ухахад үнэхээр бэрх. Дотоодын хэдэн уул уурхайн компаниуд нь юу ч болж байлаа гэсэн эцсийн эцэст “нутагтаа ясаа тавьдаг” юм байж гэж бодоход гадныхан яваад өгнө шүү дээ. УИХ-ын гишүүний хувьд тэдний явах, үлдэх нь падлийгүй байлаа ч ард иргэдийн хувьд тийм биш гэдгийг мэдэхгүй байгаа юмуу, мэдсэн ч үл тоогоод байгаа юм уу?

Хоол иддэгийг нь биш хийдгийг нь нэмье л дээ.

Дотоод, гадаадын хөрөнгө оруулалттай уул уурхайн компаниуд нийтдээ 30000 гаруй хүн ажилладаг гэсэн тоо бий. Зөвхөн Айванхоу Майнз компанид манай улсын 76 байгууллага, компани үйлчилгээ үзүүлж, орлого олдог гээд бод л доо. Гэтэл Айванхоугоос гадна Өмнөговь аймагт лиценз эзэмшдэг “Эйшиа Гоулд”, “Бейфильд Венчурз” гэдэг компаниуд нөөц өсгөх өрөмдлөг хайгуулын ажил хийж тэнд өч төчнөөн монгол залуус ажиллаж, Солонгост байснаас 2 дахин бага хугацаагаар/сард 15 хоног ажиллаж, 15 хоног амардаг/ ажиллаж, адилхан, зарим нь илүү цалин хөлс аваад явж байна шүү дээ. Уул уурхайн салбарт ажиллагсдын цалин орлого харьцангуй өндөр, ялангуяа гадаадын компаниудад бол сардаа үйлчлэгч 180 ам.доллар, техникийн ажилтнууд, инженерүүд 700-1000 ам.доллар хүртэл цалинтай байдаг. Гэр бүлээс нь нэг л хүн уул уурхайн салбарт ажилладаг айлын амьдрал тэс өөр байдгийг хэн ч мэднэ. Төрийн зүгээс яам агентлагуудын тоог нэмэгдүүлэх, сайдуудын суудлын тоог, нэг үгээр хэлбэл “хоолны сав”-ны тоог л нэмэхээс биш эдийн засагт орлого оруулдаг нэг ч ажлын байр бий болгож байсныг би мэдэхгүй юм. Улсынхаа биеийн болон оюуны потенциал хүч болох шилдэг залуусаа бөөн бөөнөөр нь харийн оронд хар ажилд илгээж байгааг эс тооцвол шүү дээ.
Үйлдвэр, Худалдааны Яамны ажилтан О.Цэндсүрэн гэдэг хүн “Өнөөдрийн Монгол” сонинд өгсөн саяхны ярилцлагадаа эрүүл саруул хүмүүс бол юм бодохоор баримтуудыг дурьджээ. Тэрээр манайд хөрөнгө оруулсан болон оруулахад бэлэн байгаа гадаадын компаниуд тодорхойгүй байдалд орчихоод байгааг дурьдаад тэнд ажиллагч монголчуудын талаар: “…энэ оны хувьд… хүлээлтийн байдалд орлоо. Бид л ажилгүй болох нь дээ гэж ярих олон хүнтэй би уулзаж байна” гэжээ.

Монголоор дүүрэн дайснууд уу?

Түүхийг эргэн харахад аливаа хувьсгалт хүчирхийлэл үйлдэгчдийн араасаа массыг дагуулах шалгарсан арга нь дайсныг “илрүүлж”, түргэн устгахгүй бол эх орон, ард түмэнд ямар их аюултай амьтан болохыг нь ухуулан таниулж, даран устгах явдал байжээ. Дээрх казиногийн хуулийг цуцлах үед дайснуудаар Макаогийн хөрөнгө оруулагчид, УИХ-ын гишүүд Энхбаатар, Баттулга, бурхан болооч Батчулуун болон Байгаль нарыг “тодруулаад даран устгасан” билээ. Үүнээс хэн, юу хожсон юм бэ?
Тэгвэл одоо ч 1997 оны ашигт малтмалын хууль тойрсон маргааны үед байдал давтагдах байдалтай. Хэн ч өмнө нь нээх бүү хэл зүүдлээ ч үгүй байсан Оюутолгойг “асар их баялаг бүхий ийм газар Монголын говьд байгааг би хайгуул хийж илрүүллээ. Баталгаа нь энэ байна” хэмээн дэлхийд зарласан Фрийдлэнд гэдэг “дайсныг” лав “илрүүлэв” бололтой. Араас нь Монголын уул уурхайн салбарт бүх насаараа зүтгэж яваа үндэсний шилдэг мэргэжилтэн, инженерүүдийн нэрийг зоож, олон түмэнд зарлаж эхэллээ. Өдөр тутмын нэгэн сонинд нийтлэгдсэн “Таван толгойн эзэн хэн бэ?” хэмээх том илрүүлэлт-өгүүллээ Б.Монголмаа/жинхэнэ хольцгүй монгол хүний нэр мөн байгаа биз дээ? Ийм нэртэй хүнд монголчууд бид итгэхгүй яах билээ!/ гэдэг нөхөр “Оюу толгой ордыг тойрсон хэрүүл маргаанд хэт анхаарсан монголчууд бид Таван толгойн ордоо асуудлын гадна үлдээгээд байгаа юм биш биз!” гэж эхэлжээ. Ямар мундаг сонор сэрэмж вэ?! Гадаад, дотоодын дайснуудад гишгэх газар үнэхээр олдохгүй шүү, Монголд.
Эл өгүүлэлд экс Ерөнхийлөгч П.Очирбат гуай тэргүүтэй “дайсны бүлгийг илрүүлж илчилсэн” байна лээ. Тэнд нэр дурьдагдаж, түмэн янзаараа дуудагдсан хүмүүсийн хоёр нь болох Н.Алгаа, Д.Жаргалсайхан нарын хийж явсан зүйлээс би бас “илрүүлснээ” хэлэх гэсэн юм.
Манай хууль тогтоогчдын хамгийн том дутагдал бол ямарваа нэг хууль тогтоомж батлан гаргахдаа тухайн салбарын мэргэжлийн хүмүүсийн үгийг сонсдоггүй, тэднийг хууль боловсруулах ажилд татан оролцуулдаггүй явдал гэж би боддог. Саяхан УИХ-ын гишүүн Амаржаргал ТВ-5 телевизид өгсөн ярилцлагандаа УИХ –д 300-аад хүн ажилладаг хэрнээ яг хууль боловсруулах буюу үндсэн ажлаа хийх болохоор хүн хүрэлцдэггүй, тиймээс судлаач, шинжээчдээс бүрдсэн ч гэнэ үү маш том орон тооны ажлын аппарат байгуулж, байнга ажиллуулах шаардлагатай байгаа тухай ярьж байна лээ. Амаржаргал гишүүн л ингэж сэтгэж, ярьж байхаар манай парламентын гишүүдээс олигтой, өөдрөг юм хүлээх найдлага үнэхээр бага байгаа гэсэн үг. Үнэхээр тэдний хүчийг ашиглая, амьдралд нийцсэн сайн хууль гаргая гэвэл өндөр цалин хөлс, албан тушаал нэхэлгүйгээр ажиллаад өгөх, өөрийн салбартаа хэдийн нь эксперт болчихсон чадварлаг хүмүүс манай улсад хангалттай олон бий дээ. Үүний ганц жишээг би доор хэлэх гэсэн юм.
Өнөөдөр гадаадын хөрөнгө оруулагчид татварын маш их хөнгөлөлт, чөлөөлөлт эдэлж, Монгол улсыг “шулж мөлжиж” байгаа талаар амтай болгон ярьж, гадаадынхан өөрсдөө тийм хууль зохиогоод дураараа загнаад байгаа мэт тэднийг элдвээр хэлж, буруутгаж байгаа. Тэгвэл гадаад, дотоодын хөрөнгө оруулагчдыг ялгаварласан ийм хууль нэмэр болохоосоо нэрмээс болно гэдгийг мэргэжлийн хүмүүс аль эрт олж хараад засаж залруулах гэж хөөцөлдсөн ч хүчин мөхөсдсөнөөс орхисон баримт устаагүй л байна.
МУУҮА-ийн Гүйцэтгэх Захирал Н.Алгаа, Ашигт малтмалын хэрэг эрхлэх газарт олон жил ажилласан/мэдээж, өнөөдөр халагдсан байгаа/ Д.Жаргалсайхан нар 2000 оны 12 дугаар сараас 2001 оны 4 дүгээр сар хүртэл 5 сарын хугацаанд “Хөрөнгө оруулалтын тухай” гэсэн нэртэй, 6 бүлэг, 29 зүйл бүхий, “… Монгол улсын нутаг дэвсгэр дээр хөрөнгө оруулалтыг урамшуулан дэмжих, хамгаалах, хөрөнгө оруулагчийн хууль ёсны эрх ашиг, сонирхол болон хөрөнгө оруулалттай холбоотой бусад харилцааг зохицуулах” зорилттой нэгэн иж бүрэн хуулийн төслийг боловсруулж, УИХ-ын гишүүн Шагдарсүрэнгээр уламжлуулан дээш өргөсөн боловч Эдийн Засгийн байнгын хорооноос цааш өнгөрч чадалгүй эзэддээ эргэн иржээ.
Төсөл бичигчид энэхүү хуулийг батлахтай холбогдуулан “Газрын тухай”, “Гадаадын хөрөнгө оруулалтын тухай”, “Татварын ерөнхий хууль” гэх мэт 5 хуулийн зарим заалтуудыг өөрчлөх төслийг мөн бичсэний дотор “Аж ахуйн нэгж байгууллагын орлогын албан татварын хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн ” нилээд олон заалтад өөрчлөлт оруулахаар заасан байна. Тухайлбал, “Тавдугаар зүйл. Аж ахуйн нэгж, байгууллагын орлогын албан татварын хуулийн 7 дугаар зүйлийн 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10 дугаар заалтуудыг хүчингүй болсонд тооцсугай.” гэсэн нь өнөөдрийн хараагаад байгаа хөнгөлөлт, чөлөөлөлт эдлүүлэх тухай заалтууд байжээ.
Гэтэл зарим хүмүүсийн ярьж, бичиж байгааг харвал өнөөх Алгаа, Жаргалсайхан нар л гадаадынханд баахан хөнгөлөлт, чөлөөлөлт эдлүүлээд, Монголын ард түмнийг хоосруулчихсан юм шиг.
Ямар сайндаа аргаа барсан Н.Алгаа 2005 оны сүүлчээр УИХ-ын гишүүдэд хандсан ил захидалдаа: “1997 онд АМХ-ийг шинэчлэн боловсруулах vед ийм нэгэн заалт хуулийн төсөлд байж билээ. “Уул уурхайн ашиглалт, хайгуулаас олж буй орлогын 30 хувийг тухайн орон нутагт, 40 хувийг аймагт нь, vлдсэн 30 хувийг улсын төсөвт оруулах” заалтыг хуулийн төслийг боловсруулсан мэргэжилтнvvд санаанаасаа зохиогоогvй байсан. Харамсалтай нь УИХ-ын эрхэм гишvvд “бvх орлогыг улсын төсөвт” гэж товчоо дарсан билээ” гэж бичих билээ дээ.
1997 оны Ашигт малтмалын тухай хуулийг УИХ-аар хэлэлцэн батлах явцад өнөөгийн МУУҮА-ийн Ерөнхийлөгч, тэр үед УИХ-ын гишүүн байсан Д.Ганболд: ”Лиценз эзэмших төлбөрийг улсын төсөвт, нөөцийн төлбөрийг орон нутагт нь 100% үлдээдэг байя “ гэсэн санал зүтгүүлээд олонхийн дэмжлэг авалгүй унаж байсан баримт УИХ-ын архивт хадгалагдан үлдсэн ч тэрээр бас л “дайсны” нэг нь болчихсон явна.
Зөвхөн энэ ч бус хайгуулын нэг га талбайн төлбөрийг 0.25 ам.доллараар хуулийн төсөлд тогтоосон байсныг байнгын хороон дээр унагаж 0.05 болгосон гэх мэт өнөөдөр сэрж сэхээрч, засаж залруулах гэж сүйд болоод байгаа олон заалтууд анхны төсөлд байдаг юм билээ.

Хэзээ миний баярын өдөр вэ?

Тогтвортой байдлын гэрээ гэхээр зарим хүмүүс шууд л “Монгол улсыг шулан мөлжих гэрээ” гэж ойлгоод, зарим нөхөд зориуд тэгэж мушгин тайлбарлаж байна. Тогтвортой, бас тэгээд Монгол улсад ашигтай гэрээ байж болно гэдгийг уг нь ямар ч “ой муутай” хүн ойлгомоор л юм. Үүний утга учрыг өнөө бүү хэл Коминтерний улаан хувьсгалын гал түймэр дүрэлзэж асан тэр айхтар өдрүүдэд ч түрүү үеийнхэн маань ойлгон мэдэж хуулиндаа үлдээгээд авч чадсан л байгаа юм даа. Учир юу хэмээвээс мөнөөх “Ардын Засагт Монгол Улсын уурхайн дүрэм”-ийн төгсгөлд ийн бичжээ.
Тавин хоёрдугаар зүйл: Улсын ашигт нийцэх бөгөөд уурхайн үйлдвэрийг бадруулахад дөхөм болох аваас үлэмжхэн хөрөнгө бүхий хүмүүс лүгээ зүй зохисыг үзэж эл дүрмээс өөрчлөн хэлэлцэж тусгай гэрээ тогтоож болно.

Уул уурхайн хөгжлийн түүхээс үзвэл бидний “уурхайчдын баяр” хэмээн тэмдэглэдэг жил бүрийн 12 дугаар сарын 25-ны өдөр бол Ардын Засгийн Газраас тогтоосны дагуу Налайхын нүүрсний газрыг хувь хүмээсээс хураан авч төрийн эзэмшилд бүрнээр шилжүүлсэн өдөр юм байна.
Харин “Монголор” хэмээх Орос, Франц, Бельги улсын иргэдийн хувийн хөрөнгө оруулалт бүхий алт олборлогч нийгэмлэгийн бүх хөрөнгийг улсын өмч болгон хурааж авсан өдөр нь 1922 оны 9 дүгээр сарын 1 болох тухай 2002 онд эмхэтгэн гаргасан “Монголын уул уурхайн аж үйлдвэр 80 жилд” номонд дурьдсан байх агаад зохиогчид “…энэ хугацааг Монголын уул уурхайн аж үйлдвэрийн эхлэлээр тооцож жил бүр тэмдэглэн өнгөрүүлж байх нь зүйтэй юм” гэсэн “сонирхолтой” санал дэвшүүлжээ.
Миний бодлоор бол бусдын өмч хөрөнгө, бүтээж бий болгосныг булааж авсан өдрийг бус өөрсдөө ямар нэг зүйл хийж бүтээсэн өдрийг баярын өдөр болгон сонговол арай дээр юм шиг санагдсаныг эцэст хэлье.

Уулын инженер Т.НАРАН 2006.05.22

УИХ-ын гишүүдийг “уулгаж идүүлэхээс” нааш бүтэхгүй

Энэ сарын 09-ний Баасан гаригт Ашигт малтмалын тухай хууль болон уул уурхай тойрсон бусад олон асуудлуудаар төрийн түшээд, мэргэжлийн хүмүүс оролцсон ярилцлагад очиж сонирхлоо. Урд орой нь МҮТВ-ийн ММ агентлагийн мэдээгээр Монгол банкны ажилтан эмэгтэй ярилцлага өгөхдөө “… өмнөх жилийн яг өдийтэй харьцуулахад Монгол банкинд тушаасан алтны хэмжээ 700 гаруй кг-аар бага байна. Алтны үнэ дэлхийн зах зээл дээр ноднингоос хавьгүй өндөр байхад олборлолт буурахгүй нь ойлгомжтой учир Зэс, алтны үнийн гэнэтийн өсөлтөөс авах 68%-ийн татвар нөлөөлсөн гэж үзэж байгаа. Энэ хууль батлагдсанаас хойш сарын хугацаа өнгөрөхөд ганц кг ч алт Монгол банкинд тушаагдаагүй байна” гэсэн нь миний анхаарлыг өөрийн эрхгүй татаж, нөгөө “их санасан газар есөн шөнө хоосон хонох”-ын үлгэр болж байгаа юм биш биз дээ гэж бодогдоход хүргэсэн учир хэн ч уриагүй, бас одоохондоо мэргэжлийн байгууллагадаа ажиллаагүй байгаа ч энэ уулзалтанд хэрэгт дурлаж очсон хэрэг.
МУУҮА-ынхан, уул уурхайн компаниудын төлөөлөл болох 30гаруй хүн цугларсан байв. УИХ-ын 10 гаруй гишүүдийг нэр заан урьсан боловч хэн нь ч ирсэнгүй, мөн МҮХАҮТ-тай хамтран зохион байгуулахаар тохирсон ч бас хүн алга байна гэж МУУҮА-ийн Ерөнхийлөгч До.Ганболд ярилцлагыг нээхдээ хэлэхэд оролцогчид “За, уул уурхайн салбарыг татан унагах хуулиудыг нууцаар шахам үйлдвэрлэн гаргаж байгаа гишүүд уул уурхайнханаас зугатах нь тодорхой. Харин Дэмбэрэл дарга яагаад бултав?” хэмээн янз бүрийн таамаглал дэвшүүлцгээж байв.
Миний хувьд тус салбартай холбоотой олон чухал мэдээллүүдийг өнөөдөр ажлаа хийж яваа уурхайн дарга, инженерүүдээс авч, тэднээс өндөр татвар хурааж ард бидэндээ тарааж өгөх гэсэн төрийнхөө шийдвэрийг дотроо дэмжиж явсан бодол минь жаахан эргэлзэл тээнэгэлзлээр солигдох янзтай болж ирэв. Гэхдээ энэ удаа тэр тухай бус тэс өөр зүйл хэлэх гэсэн юм.
Ярилцлага 11.00 цагаас эхэлсэн ч 13.00 цаг болж, оролцогчид уван цуван гарч эхэлсэн хойно УИХ-ын гишүүн Бадамдамдин орж ирсэн нь танхимд үлдэгсдийн идэвхийг сэргээв. Яриа хоёр талаасаа шулуухан, бас халуухан эхлэв. Энд би ярианаас өөрийн тэмдэглэж авч амжсанаа товчлон хүргье.
Оролцогч: Та нарын одоо гаргах гээд бэлэн болгосон байгаа Ашигт малтмалын тухай хуулийн төсөл чинь янз янзын хүмүүс, янз бүрийн үзэл санаагаар биччихсэн төслүүдийг механикаар холиод, зүйрлэвэл үхэр толгойтой, мууран сүүлтэй, адуу хөлтэй “аймшгийн амьтан” шиг юм болсон байна ш дээ. Ийм хууль гарвал хэрэгжүүлнэ гэсэн ойлголт байхгүй. Хууль гэдэг чинь уялдаа, авцалдаатай, тодорхой үзэл баримтлалтай баймаар.
Гишүүн: Манай ажлын хэсэгт Авдай, Энхболд, Дамиран, би, ахлагч Одхүү гэсэн хүмүүс орж байгаа. Эд нар чинь зарим нь 68%-ийн татварын хууль санаачилсан, зарим нь ашигт малтмалын тухай хуулийн өөрийн төслийг бичиж өргөн барьсан хүмүүс болохоор тэрийгээ л хамгаална ш дээ.
Оролцогч: Бид ерөөсөө энэ хуулийг хэлэлцэн гаргах хэрэггүй, бүр хойшлуулах хэрэгтэй гэж үзэж байна. Тэртэй тэргүй 68%-ийн татвараар гадаадынхныг айлгаад хөөчихсөн юм чинь одоо сайн хууль гаргаад ч хэрэггүй.
Гишүүн: Хуулийг хойшлуулна гэж байхгүй. Нийгмийн уур амьсгал ч түргэн гаргахыг шаардаж байгаа. Ард түмэн уул уурхайгаас хувиа хүртэхийг яарч байна. Сая гишүүд хөдөөгөөр яваад 68%-ийн татвар аваад та нарт тарааж өгнө гээд хэлчихсэн, тэд хүлээхээс ч аргагүй.
Оролцогч: Ганц энэ хууль ч биш бүх л хууль тогтоомж нь дандаа зах зээлийн харилцааны эсрэг гардаг. Тэгсэн мөртлөө зах зээлийн нийгэм сонгосон, энэ замаар хөгжинө гээд байгаа. Ерөөсөө Монголын төр дампуурсан, ямар ч чадамжгүй болсон учир төр засгаа шинэчилж, өөрчилж байж л дараа нь хуулиа яримаар байна.
Гишүүн: Би ч гэсэн УИХ-ыг тараая гэдэг саналыг дандаа л тавьж байгаа ш дээ. Та нар зүгээр ингээд л шүүмжилж, хойшлуулах энэ тэр юм ярьж суусанд орвол өөрсдийнхөө саналыг тусгах талаар хөөцөлд л дөө. Төр засгийг өөрчилнө, дараагийн сонгуулийг хүлээнэ энэ тэр гэж байх хооронд чинь энэ хуулийг энэ чигээр нь батлаад гаргачихвал та нар л хохирно ш дээ, би л лав хохирохгүй. /Энэ хууль зөвхөн уул уурхайн компаниудад л хамаатай, өөр юунд ч хамаагүй юм байх даа?/
Оролцогч: Бид нарын санал бодлыг албан ёсоор, соёлтой байдлаар тавиад байхад сонсдоггүй юм бол тэмцлийн хурц хэлбэрийг сонгоно.
Гишүүн: Хурц хэлбэр гэж юу хэлээд байгаан, чи? Жагсах юмуу?
Оролцогч: Жагсана!
Гишүүн: Та нар жагсаж чадахгүй ээ. Та нар чинь капиталистууд ш дээ. Капиталистууд жагсаад хожиж байсан түүх дэлхийн түүхэнд байдаггүй юм. Харин ядуучууд жагсаж дийлдэг. Капиталистууд бол сонгууль дээр ажиллах гэх мэт өөр аргууд л хэрэглэж зорилгоо биелүүдэг болохоос…/ямар арга гэж та бодож байна?/
Оролцогч: Бид нар ямар юмны чинь капиталист байдаг юм бэ! Төр засаг харин дандаа биднийг дарамталж байхынхаа оронд капиталист болгочихоод татвараа өм цөм авч байх хэрэгтэй ш дээ.
Гишүүн: Би нарыг дэмжиж байгаа болохоороо л ирлээ ш дээ. Надаас өөр хэн ч ирээгүй байгааг харж байгаа биз дээ. Яагаад тэд нар ирэхгүй байгаа гэж бодож байна? Ерөөсөө манайд барууны ийм үзэл урагшаа явахгүй байгаа юм аа. Цаана чинь дандаа л зүүний үзэл бодолтой хүмүүс хуулин дээр ажиллаж, санал өгч байна.
Оролцогч: Биднийг капиталист, жагсаж чадахгүй ч гэх шиг юм яриад байна. Уул уурхайд 30000-аад хүн ажиллаж байгаа. Нэг хүний цаана 4 хүн байгаа гэж бодвол 120000-аад хүний хувь заяа, санал бодол байна. Эд нар чинь бас л ард түмэн шүү дээ. Гэтэл манайд 500000-хан л ажил хийх чадвартай хүн байдаг ш дээ. Гудамжны аргыг сонгоод жагсая гэвэл тэрэн шиг амархан юм харин ч байхгүй шүү. Сүхбаатарын талбайг дүүртэл нь жагсаах санхүүжилтийг бид гаргачихаж чадна. Тэр жагсаал цуглаан чинь л Монгол орны хувь заяаг шийдэж байх ёстой, төр засаг зөвхөн тэдний үгийг л сонсох юм бол тэр Ганбаатар энэ тэрийгээ Ерөнхий сайд ч болгоод яв л даа.
Гишүүн: Би та нарыг ойлгож байна аа. Гэхдээ өнөөдөр цаг үе нь ийм болчихоол байна ш дээ. Та нар их хурлын гишүүдтэй л сайн ажилла л даа. Ядаж 20 гишүүнийг өөрийнхөө талд оруулахад л хуулийг ямраар ч батлуулж болно ш дээ. Тооцоо хий, саналаа хэлж, ярьж ойлгуул. Эвтэйхэн харьцвал тэд нар чинь бас ойлгоно ш дээ. Сая татварын хууль хэлэлцэхэд хар л даа, компаниуд ерөөсөө шүүмжилж бариагүй ш дээ. Гишүүдийг лоббидоод л саналаа өөрсөддөө ашигтайгаар оруулчихсан. НӨАТ-ыг 10%-аас ихгүй байлгах, татварыг нэг шатлалтай байлгах… гээд л.
Оролцогч: Бид маш олон удаа, маш олон санал өгсөн. Бидний хүргүүлсэн саналыг эмхтгэвэл бүтэн боть ном болно. Бидний саналыг Засгийн газар л нааштай хүлээж авсан. Харамсалтай нь Засгийн газрынхаа өргөн барьсан хуулийн төслийг УИХ өнөөдөр зүгээр нэг хувь хүмүүсийн амбицаар улс төржсөн саналуудаас дорд үзэж байна.
Гишүүн: Би харин хэлээд байна ш дээ. Гишүүдтэй биечлэн уулзаад санал бодлоо аятайхан тайлбарлаад ойлгуулсан нь дээр.
Оролцогч: Би Бадамдамдин гишүүний яриаг сонсоод шал дургүй хүрч байна. Та нар их хуралд сонгогдмоор байна, тэгвэл та нарынхаа төлөө зүтгэнэ барина гэж уйлан донгодоод л, биднээс мөнгө гуйгаад л явсан ш дээ. Тэгсэн чинь өнөөдөр та нарын хохь ч гэх шиг юу яриад байгаан?? Та нар хэний хүчинд, хэний саналаар сонгогдчихоод ийм юм яриад байгаан?? Одоо та нарт зовлонгоо ойлгуулах гээд хоолонд оруулаад явахаас өөр аргагүй гэх гээд байгаа юмуу? Бид нар та нарыг сонгож болсон юм чинь эргүүлээд хэн ч биш болгож бас чадна ш дээ.
Гишүүн: Би та нарт тус болох болов уу л гэж ийм яриад байна ш дээ. Та нар ингэж яриад байвал цаадуул чинь уур нь хүрээд эсрэг саналын кноп л дарна ш дээ!! Одоо та нар эсэргүүцээд, шүүмжлээд юу ч хийж чадахгүй. Түүний оронд гишүүдтэй л ажилла, лобби хий.
Энд “оролцогч” гэсэн нь нэг хүн биш янз янзын хүмүүс байсан бөгөөд нэгд, хэн гэдэг нь ач холбогдол багатай, нөгөөтэйгүүр, би ихэнхийг нь танихгүй хүмүүс учир ийн авав. “Гишүүн” гэдэг нь УИХ-ын гишүүн Бадамдамдин гэдгийг уншигчид ойлгосон байх.
Ярилцлага дуусаж хүмүүс үүд рүү чиглэцгээх үед хэн нэг нь эрхэм гишүүнээс: “Сая татварын хууль хэлэлцэхэд хэн тийм сүрхий лобби хийсэн юм бэ?” гэж хэрэгт дурласан уу, туршлагыг нь судлах гэсэн үү асуухад Бадамдамдин гуай “ Дэмбэрэл л байхгүй юу” гэх нь сонсдлоо. Худалдаа Аж Үйлдвэрийн Танхимын дарга С.Дэмбэрэл байх гэж би ойлголоо. Хэрэв тийм бол тэр дахиад л Ашигт малтмалын тухай хуулийн “лобби” хийх гэж явахаас тээршээх, эсвэл эрхэм гишүүдийг “лоббиг”оор залхаахаасаа зайлсхийх байлгүй дээ.
Уул уурхайн компаний захирлууд тав арван төгрөгөндөө гар татсандаа биш юмаа гэхэд хор шарандаа эрхэм гишүүдийн “хүсэлтийн хариуг” биелүүлэхгүй байсаар саяхны 68%-ийн хууль шиг “сонирхолтой” хууль гаргуулчихгүй байгаа даа гэхээс би санаа зовж л сууна. Учир юун гэвэл төрийнхөн ба уурхайчдын хоорондын тэмцлээс болоод “амьдралгүй” хууль гарчихвал эцэст нь жирийн иргэд, тэдний үр хүүхэд, Монголын ирээдүй л улам бүрхэг, тодорхойгүй болж үлдэх болно шүү дээ.

Н. АРИУНТУЯА /Сэтгүүлч/

2006.06.09